Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
125 
yürüşdə iştirakını tələb etdi. Mustafa Lələ Qars qalasını bərpa edib, 
oraya qoşun yeritdi. 1578-ci il avqustun 9-da Çıldırda qızılbaşlar 
məğlub oldular (3, s. 228). Mustafa Lələ paşanın göndərdiyi 20-30 
min nəfərlik qoşun hissələri Ahalsıxı ələ keçirib Kaxetiyaya daxil 
oldular. Səfəvi ordusunun rəhbərliyində birliyin olmaması, qızılbaş 
əmirlərinin həddindən artıq özlərinə arxayın olmaları, Osmanlılarla 
döyüşə o qədər də  əhəmiyyət verməmələri, qüvvələr fərqi-bütün 
bunlar nəticədə  Çıldır döyüşündə  məğlubiyyətə  gətirib çıxartdı. 
Çıldır döyüşündən sonra Mustafa Lələ Paşa  Şirvanı, 1578-ci ilin 
avqustunda Tiflisi, az sonra Qorini tutdu. 1578-ci il sentyabrında 
Qanıx (Alazan) çayı sahilindəki döyüşdə Osmanlı ordusu böyük 
itki verdi. Səfəvi ordusu Qarabağa, oradan da Təbrizə qayıtdı. 
Mustafa Lələ paşa sentyabrın ortasında Ərəşə daxil oldu. Osmanlı 
ordusu  Ərəş,  Şamaxı, Qəbələ, Bakı,  Şabran, Mahmudabad və 
Salyanı müqavimətsiz tutdu. 1578-ci ilin sentyabrında  Məhəm-
məd Xudabəndənin oğlu Həmzə Mirzə 30 minlik qoşunla Qarabağa 
gəldi.  Əmirlərin və  vəzir Mirzə Salmanın qoşunları ilə birləşərək 
Şamaxı qalasında Osman paşanı mühasirəyə aldılar.  1578-ci ildə 
Krım xanı Adil Gərayın 12 minlik qoşunu məğlub oldu və Adil 
Gəray əsir alındı. Mirzə Salman təcili Şamaxıya gəldi. Osman paşa 
Dərbəndə qaçdı.  Şirvan Osmanlılardan azad olsa da, Dərbənd 
tutulmadı. Səfəvilər  Şirvanı Osmanlılara güzəştə vermək istə-
mirdilər.  1580-ci ilin əvvəllərində  qızılbaş qoşunu Təbrizdən 
Şirvana hərəkət etdi. Ordunun komandanı Sinan paşa  Ərzurumdan 
Səfəvi sarayına hədələyici məktubla elçi göndərdi.  Şahrux xan 
möhrdar Sinan paşanın iddialarına sərt cavab verdi. Sinan paşanın 
təklifi ilə  həmin qış  hərə öz yerində qaldı. Lakin Şirvan Krım 
türklərinin  3-cü basqınına  məruz qaldı. Osman paşa Krım türk-
lərinin köməyi ilə Bakıya daxil oldu. Məhəmməd Xudabəndə təcili 
əmirləri qoşunla Mollahəsənli qəsəbəsinə göndərdi, Osmanlılar geri 
çəkildilər və Dərbənddə möhkəmləndilər. 1581-ci ilin yazında Qazı 
Gəray və  Səfi Gərayın rəhbərliyi ilə  Krım türkləri  4-cü dəfə 
Şirvana hücum etdilər. İmamqulu xan Qacar qızılbaş dəstəsini Şir-
van hakimi Peykər xanın köməyinə göndərdi.  Şamaxı ilə  Şabran 

---

 
126
arasında baş vermiş döyüşdə Qazı Gəray əsir alındı, Krım türkləri 
və Osmanlı birləşmiş qoşunu məğlub oldu. Qarabağdan Xorasana 
yürüş etdikdən sonra qızılbaş  əmirlərinin  Şirvana qayıda 
bilməməsindən istifadə edən Osman paşa yenidən Dərbənddən Şa-
maxıya gəldi. Şirvanda Osmanlı hakimiyyəti bərpa edildi. 1583-cü 
ilin yazında Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacar yeni qüvvə ilə 
Kürü keçib Şirvana daxil oldu. O, Rüstəm xanı öz dəstəsi ilə 
Osmanlılara qarşı döyüşə göndərdi. Bu döyüşdə Osmanlılar 
darmadağın oldular. Samur çayı sahilində 1583-cü ildə  tarixdə 
“Məşəl savaşı” adlanan döyüş isə Osmanlı qüvvələrinin üstünlüyü 
ilə qurtardı, qızılbaşlar meydanı tərk etdilər (8, s. 432). 1582-ci ilin 
əvvəllərində  Sinan paşa sülh bağlamaq məqsədi ilə  Səfəvi səfiri 
İbrahim xan Tərxanla birlikdə Ərzurumdan İstanbula gəldi. Lakin 
Qızılbaş  əmirləri bildirdilər ki, Şirvanı heç bir vəchlə güzəştə 
getməyəcəklər.  Əgər sultan 1555-ci il sülhünün şərtlərinə razı 
deyilsə, onda müharibəni davam etdirəcəklər.  1585-ci il avqustun 
12-də  osmanlı qoşunu Pasinabad-Çaldıran-Xoy-Mərənd-Sufi-
yan-Təbriz istiqamətində yürüşə başladı. Məhəmməd Xudabəndə 
Həmzə Mirzənin başçılığı altında onlara qarşı 20 min nəfərlik qoşun 
göndərdi.  1585-ci ilin sentyabrında  Məhəmməd xan Toxmağın 
başçılığı ilə qızılbaşların əsas dəstələri Sufiyan ərazisində döyüşdə 
əvvəlcə  qızılbaşlar Osmanlılara ağır zərbə vursa da, onların sayca 
üstünlüyü qızılbaşları geri çəkilməyə  məcbur etdi. Bir gün sonra 
Osman paşa Təbriz üzərinə hücuma başladı. Müdafiəsiz qalan 
Təbriz təslim oldu. Osman paşa 1 aydan artıq Təbrizdə qaldı. 1586-
1589-cu illərdə  tədricən bütün Azərbaycan Sultan III Muradın 
ordusu tərəfindən işğal olundu. Səfəvilər  ərazinin qalan hissəsini 
itirməmək üçün ağır sülh şərtləri ilə razılaşdılar. 
I  Şah Abbasın islahatları. 1587-ci ildə Mürşüdqulu xan, 
xüsusilə ustaclı və şamlı tayfalarından qızılbaşların Xorasan qrupu 
Qəzvində  16 yaşlı Abbası  şah elan etdilər. Bu vaxta qədər 
Qarabağ,  Ərdəbil, Lənkəran istisna olmaqla, Azərbaycanın bütün 
vilayətləri Osmanlılar tərəfindən tutulmuşdu. XVI əsrdə feodal 
zümrəsinin daxilində 2 qrup-əsasən, Azərbaycan (türk) və fars 

---

 
127 
(İran) etnik ünsürləri təmsil edən qruplar bir-biri ilə mübarizə 
aparırdılar. Ümumən, fars etnik ünsürləri 2-ci dərəcəli yer tuturdu. 
Kəndlilərdən sənətkarlardın toplanan ağır vergi narazılığı artırır və 
dövlətin bünövrəsini laxladırdı.  Şah Abbas hakimiyyətə  gələndən 
sonra  hərbi-inzibati islahat keçirdi. Qızılbaşların təkbaşına silah 
gəzdirmək hüquqları  ləğv edildi. Başqa tayfalara da qoşuna daxil 
olmaq hüququ verildi. Şah tərəfindən qoşun tayfa müxtəlifliyi 
prinsipi  əsasında təşkil edildi. Müxtəlif dərəcəli qoşun növləri 
yaradı: 
1. Qızılbaşlar-süvarilərdir, sayı 200 min nəfər, yalnız 60 min 
nəfəri döyüşə gedirdi. 
2.  Qulamlar-xüsusi qvardiyadır-gürcü, çərkəz, osetin və b. 
xristian ailələrinin uşaqları, zorla islamlaşdırılıb sarayda xüsusi 
rejimlə tərbiyə olunurdular. Onlardan görkəmli sərkərdələr çıxırdı. 
3.  Tüfəngçilər-yoxsul təbəqədən seçilir, sayı 12 min nəfərə 
çatırdı. 
4.  Artilleriya-topçular. I Şah Abbasın 500 səhra topu vardı 
(8, s. 462-463). 
1598-ci ildə paytaxtın Qəzvindən  İsfahana köçürülməsi 
nəticəsində Qarabağadan, Qəzvindən Azərbaycan türkləri köçüb 
gəldi. Burada onlar üçün və  Şah Abbasın  şərəfinə  “Abbasabad” 
adlı xüsusui məhəllə salındı. Qızılbaşlar Səfəvi imperatorluğunun 
idarə olunmasında xüsusi yer tuturdular. Azərbaycan dili orduda və 
şah sarayında üstünlük təşkil edirdi. Səfəvi  şahları  və saray xid-
mətçiləri Azərbaycan dilində danışırdılar. 1578-1590-cı illərdə Sə-
fəvi-Osmanlı müharibələrində  ağır məğlubiyyətə  uğramış  Səfəvi 
dövləti vacib hərbi islahatlar keçiməyə  məcbur oldu. I Şah Abbas 
hərbi-köçmə  qızılbaş  əyanlarının müqavimətini qırdı. O, 44 min 
nəfərlik güclü nizami ordu yaratdı. Azərbaycan türklərindən ibarət 
qızılbaş süvari dəstələri yenidən bərpa edildi. Ölkə daxilində siyasi 
sabitlik bərpa edildi. Məhsuldar qüvvələr canlandı. Dövlət iqtisadi 
və  hərbi-siyasi baxımdan möhkəmləndi. Beləliklə,  Şah Abbas 
islahatları  nəticəsində  mərkəzi hakimiyyət xeyli qüvvətləndi.  Şah 
Abbas Səfəvi dövlətinin keçmiş qüdrətini bərpa edə bildi. O, Azər-

---