122
başçılığı ilə
üsyan qalxdı. Üsyançılar Salyan və Şamaxını ələ
keçirdilər. Şahrux saray əyanları ilə birlikdə Buğurd qalasına qaçdı.
Lakin Salyan yaxınlığında Şirvan qoşunu üsyançıları darmadağın
etdi.
I Təhmasib 1538-ci ilin yayında başda qardaşı
Əlqas Mirzə
olmaqla 20
minlik qoşun, habelə Qarabağ və Muğandan yığılmış
dəstələri
Şirvana göndərdi.
4 aylıq mühasirədən sonra
Buğurd
qalası tabe edildi. Şahrux Təbrizdə gizli edam edildi. I Təhmasib
Şirvanı idarə etmək üçün
Əlqas Mirzəni ilk bəylərbəyi təyin etdi.
Şirvan ərazisi bəylərbəyiliyə çevrilərək Səfəvi dövlətinin tərkibinə
qatıldı. Əs Mirz
ə
123
yürüşə başladı.
Hilat qalası, Van ərazisi, Bitlis, Vostan, Ərçis
yerlə yeksan edildi.
1554-cü ilin yazında I
Sultan Süleyman 4-cü
dəfə Azərbaycana hücum etdi. Ərzaq qıtlığından Sultan Naxçıvanı
tərk edib Ərzuruma çəkildi. Onları təqib edən qızılbaşlar Osmanlı
ərazisinə daxil oldular. I Süleyman Osmanlıların tərəfinə keçmiş
Qasım Mirzəyə kömək üçün Krım türklərindən ibarət süvari dəstə
göndərdi. Osmanlılar Şirvana yenidən hücum etdilər və məğlub
oldular. Şirvan bəylərbəyi
Abdulla xan Qasım
Mirzənin tərəfdar-
larını əzdi. Qasım Mirzə Dağıstana qaçdı. Sultan Süleyman Səfə-
vilərlə danışıqlara başlamağı lazım bildi.
1555-ci il mayın 29-da
Amasyada Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin 1-ci mərhələsini
başa çatdıran sülh müqaviləsi imzalandı-
Qərbi Gürcüstan
Osmanlıların, Gürcüstanın şərq vilayətləri Səfəvilərin ixtiyarına
keçdi. Lakin XVI əsrin 70-ci illərindən etibarən Osmanlı işğalının
yeni dövrü başlandı (3, s. 225).
İctimai-iqtisadi həyat. I Şah İsmayılın daxili siyasəti-mər-
kəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq idi. Dövlətin başında
Şah-eyni za-
manda şiələrin başçısı dururdu. Şahın yanında
Ali məclis fəaliyyət
göstərirdi. Şahın
dünyəvi və dini müavini vəkil ilk Səfəvilər
dövründə dövlətdə 2-ci şəxs idi. Bu məsul vəzifə ilk dəfə olaraq I
Şah İsmayılın tərbiyəçisi
Hüseyn bəy Şamlıya həvalə olunmuşdu.
Səfəvi dövlətində baş komandan
əmir-ül-üməra adlanırdı.
Dövlətin
hərbi qüvvələrinin əsasını Azərbaycan tayfalarından ibarət
çərik
adlandırılan xüsusi hərbi dəstələr təşkil edirdi. Onlara
qorçu başı
rəhbərlik edirdi. Mülki işlərə
vəzir başçılıq edirdi. Dini idarələrə
sədr başçılıq edirdi. Səfəvi dövlətinin ərazisi inzibati cəhətdən
bəylərbəyiliklərə,
onlar da mahallara bölünürdü. Bəylərbəyilər
şah tərəfindən yalnız Azərbaycan hərbi əyanlarından təyin edilirdi.
XVI əsrin birinci yarısında Azərbaycan 3 bəylərbəyilikdən
ibarət idi: mərkəzi Şamaxı şəhəri olan
Şirvan, mərkəzi Gəncə olan
Qarabağ, mərkəzi Təbriz olan
cənub torpaqları.
Mahalları
bəylərbəyiliklər tərəfindən təyin edilmiş
naiblər idarə edirdilər.
Kəndlərə
kətxudalar, şəhərlərə
kələntərlər başçılıq edirdilər.
Şəhərdə asayişin qorunmasına başçılıq edən
darğa kələntərə tabe
124
idi.
Ölkədə 5 torpaq mülkiyyət forması: dövlət torpaqları
(divan), şah ailəsi torpaqları (xass), feodal torpaqları (tiyul),
feodalların şəxsi torpaqları (mülk) və dini idarələrin torpaqları
(vəqf) var idi. Soyurqal torpaq sahibliyi sıxışdırılır və tiyul
torpaqlar paylanırdı. Tiyul sahibi-
tiyuldar dövlətə xidmət etməyə
borclu idi; tiyuldar ona verilən torpaqdan gələn gəlirin müəyyən
hissəsini götürmək hüququna malik idi. Tiyul
şərti mülk sayılır və
yalnız şahın icazəsi ilə irsi keçə bilərdi. Əhalidən
35 növ vergi
alınır və çoxlu mükəlləfiyyətlər yerinə yetirildi. Otlaqlardan istifadə
üçün
çobanbəyi, bağlar üçün
bağbaşı və s. vergilər verirdilər.
Səfəvi dövləti XVI əsrin 2-ci yarısı-XVII əsrin 1-ci
yarısında. 1576-cı ilin mayında I Təhmasibin vəfatından sonra
hərbi feodallar arasında çəkişmələr yenidən başlandı. Şahın oğulları
Məhəmməd Mirzə, İsmayıl Mirzə və Heydər Mirzə arasında taxt-
tac üstündə mübarizə qızışdı. İsmayıl
Mirzə bu mübarizədə qalib
gələrək, II İsmayıl adı ilə özünü şah elan etdi. Lakin saray çevrilişi
nəticəsində
İsmayıl Mirzə 1577-ci ildə öldürüldü. Ölkədə
ikihakimiyyətlilik yarandı. Qəzvində I Təhmasibin qızı
Pərixan
xanım hakimiyyəti ələ aldı. Qızılbaş əmirləri Pərixan xanımı təkr
edib, Məhəmməd Mirzənin tərəfinə keçdilər.
1578-ci il fevralın 13-
də Məhəmməd Mirzə (Xudabəndə) Qəzvində müqavimətsiz taxta
sahib oldu.
Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) Pərixan xanımı
edam etdirdi, arvadı
Məhdi Ulya “dövlət işlərini” öz əlinə aldı. O,
ali divanın
vəkili vəzifəsinə qədər yüksəldi. Əslində ölkə qızılbaş
tayfaları arasında bölünmüşdü. Məhəmməd Xudabəndinin yalnız
şahlıq adı qalmışdı.
1577-ci ildə Van hakimi Xosrov paşa Sə-
fəvilərə qarşı kürd tayfalarının qiyamını təşkil etdi.
1555-ci il
sülhünü pozaraq, kürdlərlə birlikdə Xoy üzərinə hücum etdi.
Xoy və
Salmas hakimi Mahmud Sultan Rumlu inadlı müqavimət göstərdi,
lakin həlak oldu. Kürdlər Urmiyanı tutdular.
Xoy, Salmas, Urmiya
üsyançıların əlində qaldı. Sultan
III Murad (1575-1595) yaranmış
vəzəiyyətdən istifadə etdi. Osmanlı ordusunun baş komandanı
Mustafa Lələ paşa Ərzuruma 100 min nəfərlik qoşun topladı.
Sultan vassalı Krım xanı
II Məhəmməd Gəraydan (1577-1584) bu
