Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
143 
nılanda ticarət qarət hesabına varlanır, məğlub olanda isə mallarını 
itirirdilər. Karvansaralar xarici ticarətin mərkəzləri hesab olunurdu. 
Burada topdansatış ticarət əməliyyatları aparılırdı. Bu karvansaray-
darın icazəsilə aparılır və xüsusi dəftərlərdə qeyd olunurdu. Karvan-
saraydar ticarətin qayda-qanunla aparılmasına,  əmtəənin keyfiyyə-
tinin, onun çəkisinin və miqdarının dürüstlüyünə, razılaşdırılmış 
qiymətlə  rə  nəzarət edirdi. Hər ticarət  əməliyyatının ümumi məb-
ləğinin 2%-i onun zəhmət haqqını təşkil edirdi. Böyük karvansarada 
hər bir tacir hücrə adlanan yer və anbar icarəyə götürürdü. Burada 
qonaq evləri  də mövcud idi. İri  şəhərlərdə karvansara və qonaq 
evləri birləşdirilirdi. Xarici tacir öz hücrəsi və anbarla yanaşı yaşaya 
bilərdi. Osmanlılar Azərbaycandan cins atlar və dəvələr almağa çox 
maraq göstərirdilər: Marağa, Mərənd, Qarabağ  və Muğanda ye-
tişdirilən minik və yük atları. Osmanlılar Azərbaycan ipəyini, boyaq 
maddələrini, toxuculuq məmulatlarını avropalılara satmaqla xeyli 
gəlir götürürdülər. Azərbaycan tacirləri İtaliya və b. Avropa ölkələri 
iqtisadi  əlaqələr yaratmaq üçün Osmanlı tranzit ticarət yolundan 
istifadə edirdilər. Məhsullar  İstanbul,  İzmir, Hələb  şəhərlərinə da-
şınır, oradan isə dəniz yolu ilə Avropaya çatdırılırdı. Həmin şəhərlər 
Avropanın  Şərq ölkələri ilə tranzit ticarətində  “göndərmə  mən-
təqələri” idi. Azərbaycanla Hindistan arasında ticarət  əlaqələri 
yaradığına görə  multanı-hind tacirləri ticarət həyatında xüsusi 
mövqe tuturdular. Abşeronun Suraxanı kəndində hindlilərin xüsusi 
atəşpərəstlik məbədi  vardı. Hind malları Volqa-Xəzər yolu ilə 
Rusiya və Avropaya aparılırdı. Bakı, Şamaxı, Təbriz, Ərdəbil ticarət 
daşımalarında mühüm rol oynayırdılar. Həştərxan vasitəsilə 
Azərbaycanla Şərqi Avropa şəhərləri arasında daimi ticarət əlaqələri 
yaranmışdı.  Şərqi Avropa ölkələrindən tacirlər dəniz yolu ilə 
Dərbəndə, sonra duz və neft satışında liman şəhəri olan Bakıya 
yollanırdılar. Sonra İrandan keçib cənuba, oradan da Hindistana 
gedirdilər. Səfəvi dövlətində 15-20 min hind taciri fəaliyyət 
göstərirdi. 80-cı illərdə Şamaxıda 200-ə yaxın hind taciri yaşayırdı. 
Şamaxıdan Hindistana çoxlu xam ipək, ipək parça, Bakıdan qara və 
ağ neft, Abşeronda yetişdirilən zəfəran aparılırdı. 

---

 
144
XVII  əsrin 2-ci yarısında nominal pul vahidi dinar (tər-
kib.~2,4 q qızıl) idi. I Şah Abbas dövründə buraxılan və “abbasi” 
adlandırılan pul vahidi (çəkisi 2 misqal-4,64 q təmiz qızıl, dəyəri 
200 dinar-2 misqal təmiz gümüş) dövriyyədə qalmaqda idi. XVII 
əsrin 2-ci yarısında Azərbaycanda aşağıdakı sikkələr işlənmişdir:1. 
Abbasi-200 dinar dəyər.; 2.Mahmudi-100 dinar; 3.Şahı-50 
dinar; 4.Bisti (fars. “20”, 20 dinara = gümüş sikkə); 5.Qazıbəyi-
Şirvanşah Sultan Məhəmməd Qazinin şərəfinə-mis pul-5 dinar.1-ci 
4 sikkə qızıl və gümüşdən, qazıbəyi isə misdən hazırlanırdı. Gümüş 
pulların üzündə ortada “Allahdan başqa Allah yoxdur. Məhəmməd 
onun elçisi, Əli isə nümayən dəsidir”sözləri yazılırdı. Bu sözlərin 
ətrafında 12 imamın adları  həkk edilirdi. Pulun arxa üzündə haki-
miyyətdə olan şahın adı, sikkənin kəsildiyi yer və tarix göstərilirdi. 
Xırda mis sikkə lərin üzündə doğan günəş əks olunur, arxa üzündə 
isə sikkənin kəsildiyi yer, tarix göstərilirdi. XVII əsrin son onil-
liyində ölkəyə  gətirilən xarici ticarət də  tənəzzülə  uğramışdı.  Pul 
böhranı Səfəvi dövlətini sarsıdan səbəblərdən biri idi. Dövriyyəyə 
çoxlu  qəlp pul daxil olmuş, ölkədə  əmtəə mübadiləsi acınacaqlı 
vəziyyətə düşmüşdü. XVII əsrin sonunda Azərbaycan iqtisadiy-
yatının bütün sahələri dərin tənəzzül dövrü keçirirdi. Fırıldaqçılıq və 
dövlət aparatındakı vəzifəli şəxslərin pul hərisliyi, satqınlığı kütləvi 
hal almışdı. Bu durğunluq və tənəzzül çox uzun çəkmiş və ictimai 
həyatın bütün sahələrinə  mənfi təsir etmişdi. Azərbaycanın cənub 
torpaqlarında suvarma sisteminin əsas mənbəyi olan yeraltı kanallar 
şəbəkəsi-kəhrizlər 400 dəfə azalmışdı. Ticarət və  sənətkarlıqla 
məşğul olan əhalinin şəhərlərdən kütləvi surətdə axını iqtisadiyyatın 
həcminin azalmasına gətirib çıxarmışdı.  Sikkələrin xarab olması, 
qızıl və gümüş pulların dövriyyədən çıxması  Səfəvilər dövləti 
hüdudlarında ticarətin,  əmtəə mübadiləsinin inkişafı üçün əngələ 
çevrilmişdi.  Şəhər iqtisadiyyatındakı  tənəzzül Azərbaycan ictimai, 
siyasi həyatında dərin böhrana səbəb olmuş  xəzinənin, ayrı-ayrı 
feodal  əyanların gəliri azalmışdı. Hökumət  əhalidən yığılan 
vergiləri 3 qat artırmışdı. XVII əsrdən etibarən Avropanı Asiya ilə 
birləşdirən və Afrika ətrafından keçən dəniz yolunun kəşfi ilə 

---

 
145 
əlaqədar qədim  İpək yolu öz əhəmiyyətini tədricən itirirdi. XVII 
əsrin 2-ci yarısında istismar olunan xalqın hakim təbəqənin zülmünə 
qarşı mübarizəsi müxtəlif formalarda özünü göstərirdi. Bəzən 
mübarizə üsulu dini xarakter daşıyır, xalq azadlıq hərəkatı şəklində 
cərəyan edirdi, ya da qiyama çevrilirdi. Əhali kəskin ərzaq qıtlığı ilə 
üzləşmişdi. “Oğurluq” və qarət artmış, varlıların taxıl anbarlarına 
hücumlar çoxalmışdı. 1667-ci ildə Çuxursəd bəylərbəyiliyində 2 il 
ərzində maaşları ödənilməmiş Qacar və Bayat tayfalarından olan 
döyüşçülərin üsyanı baş verdi. Üsyançılara davam gətirə bilməyən 
bəylərbəyi Səfiqulu xan qalaya sığındı. Lakin şahın təyin etdiyi 
bəylərbəyi bu üsyanı amansızcasına yatırmağa nail oldu. 
 
 

---