Microsoft Word epos nesr problemler
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
- Muxtar Kazımoğlu __________________________________
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 159 nəsrinin poetikasına söykənən yazıçı şərtiliklərə geniş yer verməli olur, real insan psixologiyasını daha dolğun, daha təsirli qələmə almaq üçün irreal lövhələrə müraciət edir, irreallığı insan sarsıntılarının, insanın gərgin hiss-həyəcanlarının təbii nəticəsi kimi mənalandırır. Məlumdur ki, psixologizm bir əksetdirmə prinsipi kimi ilk növbədə qəhrəmanların hiss-həyəcanlarının, duyğu və düşüncələrinin qabarıq ifadəsi ilə ortaya çıxır. Müasir Azərbaycan nəsrində psixologizmi bir ünsür, element yox, bədii sistem səviyyəsində araşdırmağa imkan verən mühüm cəhətlərdən biri budur ki, nəsr əsərlərində gerçəkliyi personajların subyektiv qavrayışında əks etdirmək meyli güclənir, nasirlər xarakter yaratmağın iki sabit formasından – xarakteri hərəkətlərin və daxili düşüncələrin təsviri vasitəsilə açmaq formalarından ikincisinə daha çox üstünlük verirlər. Müasir Azərbaycan nəsrinin bir çox nümunələri belə bir elmi mülahizənin doğruluğunu təsdiq edir ki, «insanın hərəkəti həmin insan haqqında heç də həmişə düzgün təsəvvür yaratmır. İnsanı düzgün dərk etmək üçün bədii əksetdirməni hərəkətdən bu hərəkəti doğuran səbəbə doğru, ətrafdakıların görə bildiklərindən qəlbin dərinliklərində gizlənən sirrə doğru yönəltmək lazımdır» (6, 52). O yerdə ki hərəkətlər qəhrəmanın və situasiyanın mürəkkəbliyi barədə dolğun təsəvvür yaratmır, onda yazıçı istər-istəməz əksetdirmə prinsipini dəyişməli, insanı dünyada göstərmək prinsipindən daha çox, Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 160 dünyanı insanda göstərmək prinsipinə müraciət etməli olur. «Əgər hərəkətlər bizə personajın necə adam olmasından danışırsa, qəhrəmanın daxili aləmini açan təhkiyə xarakterin üzə çıxmamış imkanlarından, onun necə adam ola biləcəyindən söhbət açır» (7, 182). Məsələn, əgər hərəkətlər bizə Qədirin (Ə.Əylisli, «Kür qırağının meşələri») «xuliqan» olmasından danışırsa, Qədirin daxili aləminin birbaşa ifadəsi üzərində qurulan təhkiyə onun ətrafdakılara bəlli olmayan nəcib insani keyfiyyətlərindən xəbər verir. Qədirin xarakterini oxucuya olduğu kimi çatdırmaq ehtiyacı «Kür qırağının meşələri» povestinin psixoloji təsvir prinsipini meydana çıxarır. Gerçəkliyi qəhrəmanın qavrayışında təqdim etmək xüsusi təhkiyə tipinin təzahürünə səbəb olur. Elə təhkiyə ki «burada qəhrəman nöqteyi-nəzəri və sözü mətnə hakim kəsilir» (9, 51). Bu təhkiyə tipində qəhrəman nisbi müstəqillik qazanır, öz yaşantılarını təbiiliklə, birbaşa olaraq oxucuya çatdırmaq imkanı əldə edir. Müəllif qəhrəmana mane olmur, öz qənaətlərini tendensiyalı şəkildə onun dilindən səsləndirmir, əksinə, müəllif özü mümkün qədər predmet və hadisələrə personajların gözü ilə baxır. Təhkiyədə xarici aləm ayrı-ayrı fərdlərin könül aynasında əks olunduğuna görə «daxili aləm» mahiyyəti qazanır, ətrafdakı predmet və hadisələr özünütəhlil vasitəsinə çevrilir. Əlbəttə, müasir Azərbaycan nəsrində psixologizmin güclənməsindən xəbər verən bütün bu _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 161 xüsusiyyətlər (qəhrəmanların duyğu və düşüncələrinin təcəssümünə geniş yer verilməsi, hər hansı hərəkəti doğuran daxili motivlərin ön plana keçməsi, mətnin bir və ya bir neçə personajın düşüncə tərzi üzərində qurulması və bu kimi vasitələrlə gerçəkliyin ayrı-ayrı subyektlərin qavrayışında təqdim edilməsi) Dostoyevski, Tolstoy, Çexov kimi sənətkarların adı ilə bağlı klassik nəsrdən gəlmə ənənələrin davamıdır. Bəs bu gün yaranan nəsrin poetikasında dövrün ahəngi duyulurmu? Bu baxımdan Anarın bir müqayisəsi maraq doğurur. O, belə şərt irəli sürür ki, Yaponiyada Tolstoy gücündə olan bir yazıçı İkinci dünya müharibəsinin hadisələri əsasında yapon «Hərb və sülh»ünü yazmaq fikrinə düşsə, o, bu romanı ritminə görə Tolstoydan fərqli şəkildə yazar. Anarın fikrincə, Tolstoy «Hərb və sülh»ündə ritm zamanın uzanması, hadisələrin epik ardıcıllığı və s. ilə səciyyələnirsə, yapon “Hərb və sülh”ündə ritm zamanın aniliyi, hadisələrin qeyri-ardıcıllığı, ani qavrayışda keçmişin indiyə, indinin gələcəyə qovuşması və s. ilə səciyyələnər. Anar sonuncu ritm tipinin mənbəyini müasir texnikanın nailiyyətləri ilə əlaqədar olan hadisələrin ritmində, insan qavrayışının ritmində axtarır (9, 226-227). «Anarın bu mülahizəsi ilə razılaşırıq ki, XX əsr hadisələrinin ritmi (məsələn, bir göz qırpımında atılan bomba ilə Xorasimanın tarmar olması) insan psixologiyasına təsirsiz qalmır və bu təsir bədii ədəbiyyatda da öz ifadəsini tapır. Anarın yapon «Hərb və sülh»ünə aid etdiyi poetika xəyali Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 162 poetika deyil, bu poetikaya, yəni «şüur axınında» müxtəlif zaman və məkan çarpazlaşmasına müasir nəsr nümunələrində tez-tez rast gəlmək olar. Bu və ya digər poetik elementlərin meydana çıxmasında dövrün, zamanın əli olmamış deyil. Lakin bizcə, nəsrdə (ümumiyyətlə, ədəbiyyatda) özünü göstərən forma yeniliklərini qeyd-şərtsiz «ETT poetikası» saymaq düzgün olmazdı. Anar xatırlatdığımız maraqlı yazısında ETT və ədəbiyyat əlaqələrinin müxtəlif səviyyələrdə özünü göstərməsin- dən söhbət açarkən qeyd edir ki, ETT-in empirik təsvirini verən əsərlərdə (40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərində meydana çıxan «istehsalat» əsərlərində) ETT-in poetikası yoxdur (9, 226-227). Anar «ETT-in poetikası» ifadəsini ETT-in doğurduğu xüsusi bədii düşüncə tərzi mənasında işlədir və bu cür düşüncə strukturuna parlaq misal kimi A.Voznesenski poeziyasını nişan verir. İstehsalat prosesini ön plana çəkən, insanı yalnız işçi kimi təsvir edən, onun hiss- həyəcanlarını, mənəvi dünyasını canlandırmaqdan yan keçən ədəbi nümunələrin həqiqi sənətdən uzaqlığı və A.Vosnesenski poeziyasında ciddi mətləbin orijinal deyim tərzində ifadəsi şəksizdir. Lakin «istehsalat» əsərlərinin bədii gücsüzlüyünü, A.Vosnesenski poeziyasının isə bədii gücünü ETT poetikasının olub-olmamasında axtarmaq bizə mübahisəli görünür. ETT dövrünün problemlərini (dırnaqsız) yüksək bədii səviyyədə əks etdirən çoxlu nümunələr göstərmək olar ki, onlarda Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|