Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
139 K.Abdullanı tarixi avantürcəsinə təhrif etməkdə, Xətaini təhqir etməkdə və s. qınamışlar. Ancaq məsələnin bu cür qoyuluşu müəllifin əsərdə reallaşdırdığı bədii konsepsiya- nı, sadə desək, izah edə bilmir. Müəllif iki Şah İsmayıl obrazı yaratmışdır. Bunlar- dan «birincisi» - həqiqi Şah İsmayıl cismən bu dünyada olsa da, ruhən göylər dünyasındadır. «İkinci» Şah İsmayıl - Xızr bu dünya üçün doğulmuşdur: cismi ilə də, ruhu ilə də yerdədir. O, heç vaxt fani yer dünyasından qopa bilmir və sonda bu dünyaya bağlılığının qurbanı olur. «Birinci» Şah İsmayıl yer üzündə güclə qalır: ruhu onu göylərə çə- kir. Şahi-Mərdan onu göylərə səsləyir. Çaldıranda həqiqi şah qeyb olmamışdan əvvəl onunla Xızr arasında dialoq olur. Xızr ona yalvarır ki, getmə. O deyir: «- Kəsmə sözü- mü. Mən bu boyda məmləkəti fəlakətdən saxlaya bilmə- dim. Amma bu işi eləməliyəm. Gedirəm. Bilirsən, Şahim, göydən səs gəldi sabah-sabah qulağıma. Elə bir az əvvəl o səsi dübarə eşitdim. «Sənin nə işin var oralarda, gədə?! - dedi o səs. - Sən ki öz işini görüb qurtarıbsan. - Şahi-Mər- danın səsiydi. - Gəl bura, - dedi, səni axı burda gözlirlər. Hamı səni sevənlər burdadı» (20, 146). Məsələnin bütün mahiyyəti qeybdən gələn səslə - Şahi-Mərdanın çağırış-dəvəti ilə bağlıdır. Şahi-Mərdan konsepti - şiə təriqətli təriqətlərdə Həzrət Əli kultu K.Ab- dullanını yaratdığı obrazı real münasibətlər səviyyəsindən çıxarıb, təsəvvüfi-irfani düşüncə qatına qaldırır. Yəni K.Abdullanın yaratdığı «Şah İsmayıl» obrazlar komplek- sini qiymətləndirmənin meyarı tamamilə fərqlidir. Tarixi- realist yanaşma burada özünü heç doğrultmur. Onu göyə səsləyirlər: Xətai yerdəki missiyasını başa vurub. O, cismini 140 tərk edib ölməz ruha çevrilir. Yerdə qalan isə cisimdir. O, Xızrı öz yerində bir cisim - bədən kimi qoyub gedir. Romanda əsas süjet ilə Xətai süjetinin arasında ha- disə əlaqəsi yoxdur. Lakin burada iki zaman sinxronlaşdı- rılmışdır. Müəllif oxucunu fraqmentar şəkildə bir zaman- dan o biri zamana aparmaqla, əslində, zamansızlığı nəzərə çarpdırır. Xətai süjetində yerlə göyün, adi ilə müqəddəsin qarşılaşma modeli oxucuya oğuzlarla bağlı süjetdə baş ve- rən hadisələrin əsas mahiyyətini başa salır. Yazıçı romanın oğuzlarla bağlı süjetini «Dədə Qorqud» dastanının ifadə planının altındakı mahiyyət planı əsasında qurmuşdur. Eləcə də dastanın ifadə və mahiyyət planı arasındakı mü- nasibətlər modelinə əsaslanıb, Xətai süjetinin «ifadə - Xızr» qatı ilə «mahiyyət - Şah İsmayıl» qatı arasında ilk baxışda görünməyən, lakin ruhla, könüllə dərk olunan əlaqə qurmuşdur. Beləliklə, romandakı iki əsas süjet planı («Dədə Qorqud» süjeti və Xətai süjeti) dastandan gələn «ifadə- mahiyyət» modeli əsasında biri-birinə qovuşmuşdur. Mətnin dördüncü ifadə planı, deyildiyi kimi, roman- da müəllifin - K.Abdullanın birbaşa iştirakını təmin edən və mətndə ayrıca şrift düzümü ilə verilmiş elmi şərh planı- dır. K.Abdulla bundan ötrü «Yarımçıq Əlyazma» priyo- munu düşünmüşdür. Roman oxucuya bir çox yerdən və- rəqləri düşmüş, cırılmış, oxunmaz hala gəlmiş bir əlyaz- manın mətni kimi təqdim olunur. Harada ki əlyazmanın vərəqləri «itir», müəllif oraya «müdaxilə» edir. Başqa sözlə, vərəqlərin itməsi müəllifin mətnə daxil olmasının üsuludur. Maraqlısı budur ki, müəllif mətnə bədii obraz kimi yox, məhz alim, şərhçi, tədqiqatçı kimi daxil olur. Məsələn: «Əlyazma qırılır. Qorqudun ikinci mətləbi açıq- laması qalır bir qədər sonraya. Amma diqqətli oxucu fikir 141 verib görür ki, Dastanın («Kitabi-Dədə Qorqud»un - Y.İ.) mətnindən, daha doğrusu, müqqəddimədən keçən əsas Qorqud müddəalarından biri, yəni «Qaravaşa don geyir- sən, qadın olmaz» ifadəsi hansı tərzdə və hansı şəraitdə yaranmışdır» (20, 115). Müəllifin müdaxiləsi, göründüyü kimi, sırf elmi ya- naşmanı əks etdirir. Doğrudan da, romanda əlyazmanı oxuyan müəllif obrazı doğrudan-doğruya bir alimdir. Bu mənada, müəllifin müdaxiləsi, əslində, kifayət qədər mürəkkəb düzülüş ünsürlərinə malik olan kompozisiyanı izah etməyə xidmət edir. Lakin bu, məsələnin görünən tərəfidir. Bizcə, romandakı bu dördüncü ifadə planını iki aspektdə də izah etmək mümkündür: Birincisi, K.Abdullanın «Dədə Qorqud» yaradıcılı- ğında özü tərəfindən yaradılan və inkişaf etdirilən ənənəyə sadiq qalması. Onun elmi əsərlərinin həm də bədii ifadə planı var. Bu üslub xüsusilə «Beyrəyin taleyi» əsərindən başlanır. Bu əsər iki üslubun - elmi və bədii üslubların qəribə şəkildə qovuşmasından ibarətdir. Lakin burada bə- dii üslub elmi üsluba tabedir. Elmi və bədii üslubların bi- rincinin xeyrinə olan bu nisbəti müəllifin «Gizli Dədə Qorqud» (1991) və «Sirr içində dastan və yaxud gizli Də- də Qorqud - 2» (1999) kitablarında da dəyişməz qalmışdır. Daha sonra bədii üslub elmi üslubu özünə tabe edir: «Ya- rımçıq Əlyazma»da müəllif müdaxiləsi elmi üslubu təmsil edir. Onun ümumi mətndə fiziki çəkisi nə qədər az olsa da, məhz K.Abdulla stilini - elmi və bədii üslubların qovuşma ənənəsini təsdiq etməyə kifayət edir. İkincisi, romanda müəllif müdaxiləsini təşkil edən dördüncü ifadə planı romandakı zaman sinxronlaşdırılması konsepsiyasına xidmət edir. Romanda zahirən iki sinxron 142 zaman var: Oğuzların təhkiyə zamanı və Xətainin təhkiyə zamanı. Amma əslində, cüt-cüt (2-2) olmaqla dörd sinxron zaman var. Qorqudun daxili monoloq planı ilə K.Abdul- lanın mətnə müdaxilə planı hər ikisi poetik mahiyyətcə «müəllif» zamanlarıdır. Beləliklə, romanın məkan-zaman qurumu dörd zaman qatından təşkil olunur: 1. Oğuzlar haqqında təhkiyə zamanı; 2. Xətai haqqında təhkiyə zamanı; 3. Qorqudun müəllif təhkiyəsinin zamanı; 4. K.Abdullanın müəllif-alim təhkiyəsinin zamanı. Bu, çox qəliz roman kompozisiyasıdır və bu quruluş süjeti son dərəcə mürəkkəb işarələr sisteminə, yaxud ədəbiyyatşünas T.Salamoğlunun təbirincə, «əsl yaradıcı- lıq» hadisəsini ifadə edən «orijinal struktura» çevirmişdir. O yazır: «Süjet bədii əsərin mühüm əhəmiyyətə malik komponentlərindən biridir. Bədii əsərin strukturunda süjet müstəsna mövqeyə malikdir. Əsl yaradıcılıq nümunəsində bədii məzmun orijinal struktur doğurur. Süjet və kompozi- siyada, fərdi üslub və dildə təzahür edən novatorluq estetik qayənin dərindən açılmasına xidmət edir. Beləliklə, ilk ba- xışda ancaq forma komponenti kimi görünən süjet (eləcə də digər kompozisiya elementləri, bədii dil və s.) məzmunun bədii ifadəsində əsas şərtlərdən birinə çevrilir» (300, 98). K.Abdullanın romanda reallaşdırdığı zaman konsep- siyasını postmodernist roman konsepsiyası baxımından qiymətləndirən T.Salamoğlu yazır ki, K.Abdulla «Yarım- çıq Əlyazma»da Zaman haqqında böyük həqiqəti (ya bəlkə də, ən acı həqiqəti) oxucuya təqdim etmək yolu tu- tur. Bütün roman həqiqətin əzablı doğuluşundan ibarətdir. K.Abdulla bu prosesdə vasitəçi rolundadır, prosesin gedi- şinə qətiyyən müdaxilə etmir (301, 101). Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|