Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
131 vəhdəti çat verib, parçalanma, qardaş qırğını surətlə yaxın- laşıb. Bu, əsas məsələ Dədə Qorqudun öz-özü ilə daxili dialoqunda belə ifadə olunur: «Bayındır xan bunları söylə- yib yum verdi, susdu. Mən dəxi susdum. Bəli, bu imiş Xanın əsl öyrənmək istədiyi mətləb. Kim Oğuz içində nəyi dilər?! Oğuzun yarası hardadır? Artıq uzun zamandan bəri ikiyə bölünmüş Qalın Oğuzun sözdəki birliyi bu gün niyə tük qədər nazik oldu? Suçlu kimdi?» (20, 281). Eposda oğuzların iki qola ayrılması tarixi gerçəkliklə bağlıdır. Prof. E.Əzizov yazır ki, oğuzların tarixən boz ok və uç ok adlı iki əsas qola ayrılması və «Kitabi-Dədə Qor- qud»da bunun eynilə öz izini saxlaması oğuz etnoniminin ilkin mənasının doğrudan da «iki qəbilə (tayfa)» mənasına uyğun gəlməsini tarixi baxımdan təsdiq edir. Tarixdə məlum olan iyirmi dörd oğuz tayfası oğuzların həmin boz ok və uç ok qollarının törəmələridir. Boz ok və uç ok adlarındakı ok sözü də «tayfa» mənasını bildirir (145, 252- 253). 12-12 olmaqla iki qola (İç Oğuz və Daş Oğuz) ayrı- lan 24 tayfadan ibarət Qalın Oğuz eli daxili nizamlanma mexanizminə malikdir. «Casus» məsələsi bir ideya kimi bu mexanizmdə artıq pozulma əmələ gəlməsini işarələyir. Göründüyü kimi, romanın süjet əsasında duran «casus» məsələsi nə qədər komik planda təsvir olunsa da, onun altında çox ciddi problemlər durur. Prof. T.Hacıye- vin yazdığı kimi, «Oğuzu tarixən solduran məhz casus olub. Asiyada Çin casusluğu türkü içəridən palıdı qurd yeyən kimi əridir, Qərbdə həmin üsulla Avropa Oğuzla qıpçağı bir-birinə qırdırıb. Bu gün də Oğuzun nəvələrini casus bir-birinə qırdırıb zəif salır» (154, 10). Demək, «casus» məsələsi eposda olduğu kimi, romanda da milli mövcudluğun əsası olan dövlətçiliyin sütunları ilə bağlıdır. Bu baxımdan, K.Abdullanın elmi və bədii yaradıcılığında «casus» mövzusuna dönə-dönə qayıdılmasının səbəbləri üzərinə, fikirləşirik ki, prof. Q.Namazovun aşağıdakı fikri 132 aydın işıq salır. O yazır: «Qədim türk xalqları, eləcə də Azərbaycan xalqı öz torpaqlarında yaranan dövlətlərin quruculuğu haqqında min illərdən bəri yaşanan dastanların öyrənilməsi problemi həm tarixə yenidən dönüş, həm də soykökümüzə qayıdış baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir (255, 41). «Yarımçıq Əlyazma» təhlil üçün həm geniş material, həm də çoxsaylı istinad (çıxış) nöqtələri verir. Yəni ro- manı ən müxtəlif cəhətlərdən geniş (eninə-uzununa) təhlil etmək mümkündür. Bizim buradakı imkanlarımız həcmcə məhdud olduğu üçün «Dədə Qorqud» motivlərinin roman- da bədiiləşmə, ifadələnmə planına diqqət yetirməyi məq- sədəuyğun (əsas) hesab edirik. İlk növbədə obrazlar diqqəti çəkir. Eposdakı Bayın- dır xan romanda da öz epik əzəmətini saxlamışdır. Hələ biz deyərdik ki, K.Abdullanın Bayındır xanı eposdakı pro- totipindən daha əzəmətlidir. Digər tərəfdən, bu obrazın eposda süjet fəallığı yoxdur. Hadisələrə çox az müdaxilə edir. Romanda isə süjetdəki hadisələri biri-biri ilə birləş- dirən fiqurdur. Əsərdə o, diqqət mərkəzindən heç vaxt çə- kilmir: biz onu romanın poetik məkanında əvvəldən axıra kimi görürük. Salur Qazan eposdakı obrazından tamamilə fərqlidir. Prof. T.Hacıyevin yazdığı kimi, «əlində kafirlər tir-tir əsən Qazan xan arvadı Burlanın yanında zağ-zağ əsir. Kafirlər əlində ərinin namusunu qorumaq üçün oğlunun doğran- masına razı olan Burla xatun indi Qazan xanı Boğazcaya qısqanır» (155, 11). Romanda Salur Qazan dastandakı epik cizgilərindən fərqli olaraq real hisslərlə yaşayan, vuruşan, mübarizə apa- ran, mənsəb qazanmaq istəyən, özündən güclülərə paxıllıq edən, siyasi intriqalara qoşulan bir insan kimi təsvir edil- mişdir. Onunla bir çox oğuz igidləri arasında çox ciddi konflikt vardır. Dayısı Alp Aruzla düşməndir. Alp Aruz 133 Bayındır xanın qızı Burla xatunu öz oğlu Basata alıb, onu Qalın Oğuza bəylərbəyi etmək istəyirmiş. Lakin Təpəgözü öldürüb Oğuz elini fəlakətdən qurtaran Basat nə qədər igid olsa da, Bayındır xan şir anası Qoğan aslanla ünsiyyət saxlayan birisinə qızını vermir. Salur Qazana verir. Bu da konflikt yaradır. Əsərdə Bəkil igid, mərd, və sədaqətli insan kimi təs- vir olunmuşdur. Müdrik Bayındır xan onun bu sədaqətini yüksək qiymətləndirir. Lakin Salur Qazan Dış Oğuzdan - Alp Aruzun tirəsindən olan bu bəyi sevmir. Çünki Bəkil mahir ovçudur. Qalın Oğuzda heç bir igid onun kim ox ata bilmir. O, atın üstündə gedə-gedə oxu elə atır ki, ceyranın ayağını onun qulağına tikir. Salur Qazan onun qədər mahir ovçu olmadığı üçün bu xeyirxah və sadə qəlbli insanı küsdürür. Bəkilə: «At işləməsə, ər öyünməz, bu hünər sə- nin yox, atındır» - deyib onu təhqir edir. Beyrək də Qazanı dəstəkləyir. Bu da İç Oğuzla Dış Oğuz arasında müna- qişəni daha da dərinləşdirir. Salur Qazan Alp Aruzdan zəhləsi gedən, ona düşmən gözü ilə baxan arvadı Burlanın sözünə baxıb, Dış Oğuzu yağmalamaya çağırmır. Halbuki yağmalamada Oğuz eli- nin hər iki qolu iştirak etməli idi. Bu da çox güclü düş- mənçilik yaradır. Romanda Burla xatunla Alp Aruzun düşmənçiliyinin səbəbi maraqlıdır. Vaxtilə Basat Təpəgözü öldürəndə bü- tün Oğuz qızları kimi Burla xatun da Basata aşiq olmuşdu. Lakin atası onu Basata vermir. Basat əlindən çıxdığı üçün indi ona və atasına nifrət edir. Onun əsas müttəfiqi Beyrəkdir. Hər ikisi evli olmağına baxmayaraq, Burla və Beyrək gizlində görüşüb sevişirlər. Bəkillə, Alp Aruzla düşmən olan Beyrək romanda ən mənfi keyfiyyətlərə malik obraz kimi təsvir olunmuşdur. Oğuzda bütün igidlər baş kəsib qan tökəndən sonra ad alsalar da, o, quş ürəkli - qorxaq olduğu üçün yalandan 134 igidlik səhnəsi qurur. Öz yoldaşlarını quldur adı ilə tacirlə- rin üstünə yollayır, sonra gizləndiyi yerdən çıxıb, şərtləş- dikləri kimi onları qovur. Öz dostlarından birinin də başını namərdcəsinə kəsir. Bəkillə münaqişəsinin səbəbi onun arvadıdır. Bəkilin arvadı cavankən Alp Rüstəmlə sevişirmiş, Beyrək də onu istəyirmiş. Lakin qız Bəkilə qismət olur. Beyrək onun ar- vadından əl çəkmir. Hər vəchlə bu qadınla görüşüb əylən- mək istəyir. Bəkil bunu bildiyi üçün onlar biri-birlərinə nifrət edirlər. Qalın Oğuz eli Təpəgözün üstünə vuruşmağa gedən- də o, vuruşda ölməmək üçün özünün oğurlanması səhnəsi- ni düzəldir. Bayburd qalasında on altı il əylənib, sonra igid adı altında Oğuza qayıdır. Bəs K.Abdulla onu ədəbi tənqidin hədəfinə tuş gətirən bu məqamları haradan götürmüşdür? Bu sualun cavabı «Kitabi-Dədə Qorqud» motivlərinin «Yarımçıq Əlyazma» romanında bədiiləşmə üsulunu və mexanizm- lərini öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələ burasındadır ki, müəllif bu məqamların bir çoxunu məhz «Dədə Qorqud» eposunun özündən götürmüşdür. Bütün bunların əksəriyyətini K.Abdullaya mətn diqtə et- mişdir. Bəs müəllif bunları hansı üsulla və nəyə əsaslanıb tapır? «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının iki plandan - ifadə və mahiyyət planlarından ibarət sistem kimi təsəvvür edən K.Abdulla qoyduğumuz suala «Gizli Dədə Qorqud» əsə- rində özü belə cavab verir: «Dastan bu iki planın üzvi şə- kildə birləşməsindən ibarətdir. Mahiyyət planına nüfuz etmədən ifadə planını araşdırmaq birtərəfli, bəsit və üzdən gedən nəticələrə gətirib çıxarır. Əksinə, mahiyyət planında «gizlənmiş» səbəblərin, motivlərin açılması ifadə planının da məntiqsizliklərini anlamağa kömək edir. Şübhəsiz ki, bu gizlində qalmış motivlər üzdə olan süjet xəttinin, hər Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|