Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
135 hansı bir məqamın bütöv və dərindən qavranılmasına böyük köməkdir. Bu səbəblər, başqa sözlə desək, bu mo- tivlər nə şəkildə özünü göstərir? Demək olar ki, bir, ya iki söz, cümlə, davranış tərzi, adi ştrix, detal da gözəgörün- məz gərgin bir münasibətlər kələfinə işarə edə bilir və ya- xud, bir kələfin yaranmasını şərtləndirir. Bu işarələr müx- təlif səviyyəli olsalar da (məsələn: söz və davranış tərzi; cümlə və detal və s.) öz aralarında pozulmaz bir sistem yaratmış kimidirlər» (16, 11-12). Əslində, «Yarımçıq Əlyazma» romanında gerçəkləş- dirilmiş müəllif konsepsiyası - müəllifin düşüncədə qurdu- ğu roman modelinin prinsipləri bütövlükdə bu gizli mə- qamlarla bağlıdır. Çünki K.Abdulla bu məqamları əsas he- sab etməklə yanaşı, onları məhz bədiiləşdirmə planı sayır: «Bəlkə də, gizli motivlər sistemi burada, əslində, əsas bə- diilik planıdır. Bədiiliyin bu cür qavramında bütöv situasi- yalar və gərgin dramatik məqamlar sanki gözə girmədən ömr edir, bir növ, sualtı üzür» (16, 11-12). İndi isə «Kitabi-Dədə Qorqud»da K.Abdullanın əsaslandığı bir sıra gizli işarələrə diqqət edək. Bunlardan birincisi və əsası romanda Alp Aruzun Bayındır xan tərəfindən bəyənilmiş haqlı mövqeyi ilə bağlı işarədir. «Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu»nda Qazan bəylərlə ova çıxarkən Aruz qərargahın başsız qalmasından qorxub soruşur: «Ağam Qazan, sası dinli Gürcüstan sər- həddinə gedirsən, qərargahının üstünə kimi qoyursan?». Qazan dedi: «Oğlum Uruz üç yüz igidlə evimin keşiyində dursun» (202, 140). Qazan burada böyük məsuliyyətsizlik edir. O, evini heç bir döyüş bilməyən, yeniyetmə Uruza etibar etməməli idi. Lakin o, evinin üstundə təcrübəli bir bəyin qalmasını da öz hakimiyyətinə təhlükə saydığı üçün bu işi bir uşağa - Uruza tapşırır. 136 «Bamsı Beyrək boyu»nda Beyrək kafir bəyinin qızını oğuz igidlərinin əxlaqına yad olan bir motivlə alda- dır. Ona evlənməyə and içir: «Qız Beyrəyə aşiq olmuşdu, ona görə də dedi: «Əgər səni hasardan örkənlə aşağı salla- sam, sağ-salamat ata-ananın yanına getsən, məni burda halallıqla alarsanmı?» Beyrək and içdi: «Oğuz yurduna sa- lamat çatsam, gəlib səni halallıqla almasam, qılıncımla doğranım! Oxuma sancılım! Yer kimi çatlayım, torpaq ki- mi sovrulum!» (202, 157). Bu motivi araşdırmış tədqiqatçılar Beyrəyin dastanda ölümünün səbəbləri sırasında onun and içməsinin rolunu ayrıca qeyd edirlər (14; 208; 235; 241; 272 və s.). Lakin bu motivdə bizə bir cəhət daha maraqlı gəlir. Beyrək Oğu- za düşmən Bayburd qalasında dustaq olsa da, qalanın bə- yinin qızı belə hesab edir ki, Beyrək gəlib onu halallıqla, yəni dədə-baba qaydası ilə, ağsaqqalların elçiliyi ilə ala bi- lər. Yəni Oğuza düşmən qalanın bəyi qızı hansısa münasi- bətlər zəminində Beyrəyə verə bilər. K.Abdulla bu gizli detalı romanda Beyrəyin Bayburd qalası ilə gizli əlaqələ- rinə qədər inkişaf etdirmişdir. Dastanda «Bəkil oğlu İmranın boyu»nda ovdakı bü- tün bəylər Bəkilin hünərini təsdiq etsələr də, Salur Qazan Bəkilin hünərini inkar edərək, onu açıqdan-açığa təhqir edir. Bəkil ona deyir: «İgidlər içində bizi bədnam edib, quşqunumuzadək palçığa batırdın» (202, 202-203). Ovda yaralanmış Bəkilin evinə düşmən hücum edərkən Bəkillə oğlu arasındakı söhbət zamanı oğulun dediyi : «Qazan kimdir? Mən onun əlini öpməmişəm» (202, 140) sözləri də böyük konfliktdən xəbər verir. Salur Qazan bəylərbəyi idi. Bəkilin oğlu İmran onun əlini öpməmişdisə, demək, ona itaət andı içməmişdi. Belə detallar - «gizli işarələr» dastanda çoxdur və K.Abdullanın öz elmi və bədii yaradıcılığındakı yeni yo- zum konsepsiyası dastandakı məhz belə işarələrin açımına 137 əsaslanır. Əlbəttə, demək olmaz ki, romanın bütün süjeti dastandan gələn işarələrin düzümündən ibarətdir. Əgər be- lə düşünsək, bu halda K.Abdullanın yazıçı istedadını, bə- diiləşdirmək qabiliyyətini, poetik təxəyyül və fantaziyasını inkar etmiş olarıq. Bu cəhətdən roman, əslində, dastandan gələn gizli işarələrlə yazıçı təxəyyülünün qovuşmasından yaranmış orijinal mətn hadisəsidir. «Yarımçıq Əlyazma» romanı orijinal kompozisiyaya malikdir. Burada mətnin üçü bədii, biri elmi olmaqla dörd ifadə planı var: Birincisi, romanın təhkiyəçi Qorqud da daxil olmaq- la oğuzlardan bəhs edən əsas süjet planı; İkincisi, təhkiyəçi Qorqudun birinci süjet planındakı bütün hadisələrə müstəqil münasibətini ifadə edən və mətndə mötərizə içərisində verilmiş plan; Üçüncüsü, romanda zamanın sinxronlaşdırılması (paralelləşdirilməsi) prinsipinə əsaslanmaqla Şah İsmayıl Xətaidən bəhs edən süjet planı; Dördüncüsü, romanda müəllifin - K.Abdullanın bir- başa iştirakını təmin edən və mətndə ayrıca şrift düzümü ilə verilmiş elmi şərh planı. Birinci səviyyə romandakı bütün mətn elementlərini birləşdirən əsas xəttdir. Dədə Qorqud özü də bu xəttin içə- risində bir obrazdır. Lakin Dədə Qorqudun əsas süjet içəri- sində bir özəl, bütün süjetin içərisində avtonom məkanı təşkil edən təhkiyə qatı da var. Bunlar Dədə Qorqudun gərgin süjet hadisələri içərisində dilinə gətirməyib ürəyin- də düşündüklərindən ibarətdir. Poetik baxımdan bunu da- xili monoloq adlandırmaq doğru olar. K.Abdulla Qorqu- dun daxili monoloqunu əvvəldən axıradək fərqli plan sə- viyyəsində saxlamışdır. Hətta bu planı əsas süjet planından fərqləndirmək üçün onu mötərizədə vermişdir. Nümunəyə diqqət edək. 138 Əsas süjet planı: «Bayındır xan xatunlara üzünü tutdu: - Qızlar, sizə kimdən deyəlim, haradan söyləyəlim - Trabzon məliyindən söz açalım. Elçisi gəldi. Bizim Qan- turalı var ya?! Ondan şikayətçi imiş. Uzun qəziyyədir... Amma Məlik Trabzonun ipəyinin, baftasının seçib-seçib əntiqini, gözəlini göndərmiş, indi söhbətimizi edəlim, biti- rəlim, sonra Qılbaş sizi götürər, gedin, baxın, seçin, həpsi sizin olsun. Nə dersiniz? - Sağ ol, Xan baba. Malın-dövlətin tükənməsin. - Sağ olasan, Xanlar xanı. Sənin tayın-bərabərin Qalın oğuz bir yana, tüm fani dünyada yoxdur, bilirmisən? - Banuçiçək dedi» Ardı ilə Qorqudun daxili monoloq planı: (Mən dəxi bu sözü unutmadım: «sənin tayın-bərabə- rin fani dünyada yoxdur». Fani dünya ha. Xatunda sözə bax)» (20, 184). Qorqudun daxili monoloq planı avtonom məkan olsa da, əsas süjet planının içindədir. Bu baxımdan, Şah İsmayıl Xətaidən bəhs edən plan tam müstəqildir. Əsas süjetə qəfildən daxil olur və onunla heç bir süjet-hadisə əlaqəsi yoxdur. Bu süjetin qısa məzmunu ondan ibarətdir ki, Şah İsmayıl Lələ Hüseyn vasitəsi ilə özünə Xızr adında bir oxşar («dvoynik») tapdırır. Xızrı o qədər məşq etdirir- lər ki, o, bütün danışığı və davranışları etirbarilə də Şah İsmayılın oxşarına çevrilir. Şah İsmayıl Çaldıran döyüşün- də məğlub olanda yaşamağı mənasız sayır. Xızrı öz yerinə qoyub birdəfəlik yox olur. Romanda təsvir olunmuş bu hadisənin tarixi Şah İs- mayılla heç bir əlaqəsi yoxdur. Tarixi mənbələr bu hadisə- yə dair heç bir işarə vermirlər. Bu səbəbdən tənqidçilər Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|