Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
167 sirr yeri, insanın dar ayağında, elin, yurdun çətin günündə dada çatan, milli mənlik və kimliyin qaynağı, güvənc yeri, yurd yerinin xeyir-bərəkəti, yurd ocağının hamisi, milli soykökün iftixarı, yurd insanının ömrünü mənalandıran müqəddəslik məqamı, insanın ruhani-mənəvi rahatlıq qay- nağı, dünyanın pozulmuş düzəninə harmoniya gətirən müdrik, ən başlıcası isə şeir-sənət hamisi, qəlbə, könülə, təxəyyülə ilham verən pir-ozan kimi tərənnüm olunmuş- dur. Bu şeirlərin hərəsindən, ən azı, bir bənd nümunə ver- mək tədqiqatın fiziki imkanları xaricində olsa da, Dədə Qorqudun bu şeirlərdə ümumən öz əksini tapmış obrazı son dərəcə geniş məna tutumuna malikdir. Lakin diqqəti cəlb edən Dədə Qorqud obrazının bu genişliyindən daha çox, şeirlərdə ümumiləşən cizgilərin arxaik-milli tipo- logiyasıdır. Əsas məqam ondan ibarətdir ki, Qorqud atanın bu obrazı onun mənbələrdən bizə məlum olan arxaik semantikası ilə üst-üstə düşür. Yəni bu oğuz ozanının çox qədim zamanlarda arxaik düşüncədə mövcud olmuş, sonra aktiv yaddaş üçün unudulmuş və indi tədqiqatlar yolu ilə üzə çıxan obrazının cizgiləri sanki müasir Azərbaycan şeirinə yayılmış, canına, ruhuna hopmuşdur. Bu məsələ, fikrimizcə, düşündürücüdür. Dədə Qor- qudun mənbələrdəki obrazının müasir şeirimizdə təkrar- lanması bunun necə baş verməsi sualını doğurur. Əlbəttə, burada şairlərimizin Dədə Qorqudun arxaik semantikası haqqında aparılmış tədqiqatlarla tanış olmasını əsas götürmək, düşüncəmizə görə, bizi məsələnin mahiyyətinə - kökünə yaxınlaşdırmaz. Düzdür, «Kitabi-Dədə Qorqud» ümumilli abidə kimi hər bir azərbaycanlı arasında məş- hurdur və onunla bağlı tədqiqatlar şairlərin də diqqətini cəlb edir. Bu cəhətdən də hansısa şairin öz Dədə Qorqud obrazını yaradarkən tədqiqatlara müraciət etməsi tamamilə mümkündür. Ancaq, bu, tipik hal deyil. Çünki yuxarıda adları çəkilən və çəkilməyən şeirlərdə ümumiləşən Dədə 168 Qorqud obrazının cizgilərində biz birbaşa elmi tədqiqat- lardan gəlməyən fərqli cizgiləri müşahidə edə bilirik. Bu şeirlərdə obrazın ilhamla gələn elə tərənnüm qatları, elə bədii simvolları vardır ki, onlar yalnız bədii təxəyyülün məhsulu sayıla bilər. Obrazın həmin cizgiləri şeirlərə könül - ilham yolu ilə gəlmişdir. Tədqiqatın əvvəlində bir neçə məqamda qeyd etmişdik ki, «Qorqud ruhu» poetik enerji mənbəyi kimi Azərbaycan bədii-estetik düşüncə yaddaşında daim var olmuşdur. Bu, arxaik-bədii yaddaş məsələsidir. Dədə Qorqud Azərbaycan arxaik-bədii yadda- şının energetik başlanğıcı, ayrılmaz atributudur. Tədqiqat- lar bunu birmənalı şəkildə təsdiq edir. Görkəmli qorqudşünas alim, Dədə Qorqudla bağlı apardığı dəyərli araşdırmaları ilə Azərbaycan qorqudşü- naslarının da yaradıcılığına ciddi təsir etmiş V.N.Basilov Qorqudun epik qaynaqlarda ilkin şaman, şaman və nəğ- məkarların hamisi, simli alət qopuzun ixtiraçısı kimi təq- dim olunduğunu göstərərək qeyd etmişdir ki, bu obraz is- lamın qəbuluna qədər ölümsüz təsəvvür olunan tanrı hesab olunmuş, islamın bərqərar olması ilə onun ölümü haqqında ayrıca bir mif yaranmışdır (376, 5). Qorqud obrazının kök- lərinə gəlincə tədqiqatçı göstərir ki, bu obraz mifdəki mə- rasim başçısı, mədəni qəhrəmana hamilik edən obraza qə- dər gedib çıxır. Mərasim başçısı mərasimdən keçənin tə- cəssüm olunduğu totem heyvandan əmələ gəlmişdir. An- caq Qorqudu hansısa vahid totemlə əlaqələndirmək, çətin ki, düzgün ola. Ona görə ki, həmin obraz bu kimi çoxlu personajlardan yaranmışdır. Daimi dəyişən sosial vəziyyət miflərə yeni ünsür və təsəvvürlər daxil etmişdir. Mif konk- ret tarixi epoxanı inikas edən detalları özünə hopdur- muşdur (375, 52). Şeirlərdə Dədə Qorqudun milli yaddaşla bağlılığı, bu yaddaşın başlanğıcı və əsas atributu kimi tərənnüm olun- ması bu obrazın arxaik-mifoloji düşüncədəki semantikası 169 ilə tam təsdiq olunur. Azərbaycan qorqudşünası C.Bəydili yazır ki, etnososial yaddaşın qoruyucusu olan Qorqut Ata bir övliyadır. Görünməzlər dünyasından - «ğaibdən» - sak- ral sferadan dürlü xəbərlər söyləyə bilir. «Oğuznamə»də «Ğeybi Allahdan ğeyri kimsə bilməz» - deyilsə belə (73, 222). «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun ilk cümləsi elə Qorqudun qeyb aləmi ilə bağlılığını təsdiq edir: «Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyından Qorqut ata diyərlər bir ər qopdı. Oğuzın ol kişi təmam bilicisiydi, - nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həqq təala anın könlinə ilham edərdi...» (202, 31). Lakin Dədə Qorqudun qeyb eləmi ilə bağlılığında islama zidd heç nə yoxdur. Çünki bu obraz islamdan çox- çox əvvəldir: «Dədə Qorqut ismi-əzəm oxuyanda da Tan- rıya sığınır. O, «vilayət issi»dir, vəlilik və kəramət sahibi- dir. «Lakin bunu da İslam düşüncəsiylə deyil, çox əski türk inanışlarından çıxış eləyərək demək olar» (73, 222). C.Bəydili yazır: «Elmi ədəbiyyatlarda Qorqut atanın şəx- siyyəti, kimliyi haqqında çoxlu sayda fikirlər var. Folklor mədəniyyətinin dərin qatlarında daha arxaik quruluşlu olan kompleksə bağlana bilən bu mifoloji varlığı, tam an- latmayan, bəzən üst-üstə düşən və bir sıra hallarda da biri digərinə qarşı olan fikirlərin təxmini mənzərəsi belədir: Dədə Qorqud - qədim mifoloji görüşlərlə bağlıdır; - haqqında tutarlı tarixi qaynaqlar olmadığından onun tarixi və ya əsatiri şəxsiyyət olduğu bəlli deyil; - bir el müdrikidir ki, getdikcə ümumiləşmiş rəmzə çevrilmişdir; - əfsanəvi şəxsiyyət olması haqqında söhbətlər əsassızdır, Qorqut Ata tarixi şəxsiyyətdir; - gerçək tarixi prototipini axtarmağa ehtiyac yoxdur; - ehtimal ki, öz kökü ilə mərasim hamisi obrazına bağlanır və b.k.» (73, 225). 170 Bu fikirlər bir həqiqəti təsdiq edir: Dədə Qorqud ar- xaik dövrün, mifoloji düşüncənin məhsulu olsa da, onun mədəniyyətdəki yeri təkcə mif və dastanlarla məhdudlaşıb qalmamışdır. Çünki Dədə Qorqud bir mifə, bir dastana sığacaq qədər kiçik mədəniyyət hadisəsi deyildir. Onun iz- ləri təkcə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı ilə məhdudlaş- mır. Nəhəng türk dünyasının mədəniyyət tarixində bu ad əsas milli atributlardan, mədəniyyətin arxaik göstəricilə- rindən biridir. Bu cəhətinə görə Dədə Qorqud miflərdə, daha sonra dastanlarda tarixən hansı şəkildə görünməyin- dən asılı olmayaraq, yəni bir vaxtlar oğuz dastanlarında çox aktiv rola malik olub, sonrakı dastançılıq ənənəmizdə - məhəbbət dastanlarında adı çəkilməsə də, milli yaddaş- dan heç vaxt silinməyib. Obrazın gücü və əsrarəngizliyi ondadır ki, Dədə Qorqud bir arxetip, mifoloji simvol kimi düşüncənin alt qatlarında həmişə var olub. Bir ulu həqiqət var: alt qat - bönövrədir. Mədəniyyət həmişə bünövrənin üstündə ucalmaqla ona bağlanır. Bünövrə nə qədər möh- kəm olsa, bina bir o qədər uca olur. Azərbaycan mədəniy- yətinin, şeir-sənət binasının da ucalığı Qorqud bünöv- rəsinə həmişə bağlı olub. Yaxud Azərbaycan ədəbiyyatını bir ağaca bənzətsək, Qorqud bu ağacın ana torpağın dərin- liklərinə işləmiş kökləri timsalındadır. Ağac öz şirəsini, həyat gücünü köklərdən aldığı kimi, Dədə Qorqud da milli ədəbi-estetik düşüncəmizin kökləri kimi ədəbiyyatımızı tarixən qidalandırıb. Elə buna görə düşünürük ki, müasir şeirimizdə Dədə Qorqud obrazının elmi ədəbiyyatlardan bəlli olmayan estetik cizgiləri, bədii təxəyyüllə süslənmiş poetik semantikası birbaşa milli yaddaşımızın Qorqud kökləri (arxetipləri) ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, «Dədə Qorqud» motivlərinin müasir Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına təsirindən danışarkən ilk növbədə Bulud Səhəndin yaradıcılığı diqqəti cəlb edir (Sə- hənd haqqında növbəti yarımfəsildə danışılacaq). N.Ələk- Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|