Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
175 əsrlər türk şeir nümunələri ilə dəfələrlə apardığımız müqa- yisələr nəticəsində bu qənaətə gəlmişik» (158, 3). Ümumiyyətlə, bu məsələ barəsində fikir və mülahi- zələr çoxdur. Onların hamısına burada toxunmaq nə qədər maraqlı olsa da, bura qədər deyilən fikirlərin özü konkret nəticələr çıxarmağa imkan verir. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun müasir Azərbaycan poeziyasına təsiri barədə sa- yı bilinməyən qədər şeirlərdən gətirə bildiyimiz bəzi nü- munələr və elmi fikirlər əsasında düşündüklərimizi belə ümumiləşdiririk: Birincisi, «Dədə Qorqud» motivləri müasir Azərbay- can şeirində geniş yayılmışdır. Bu məsələ, bir-iki şair, yaxud bir-iki şeirlə məhdudlaşmayıb, müasir şeirimizin bizim keçən əsrdən başlayan və bugünə qədər davam edən tarixini, demək olar ki, bütövlükdə əhatə edir. Bu dövrdə stalinizm repressiyalarından irəli gələn bəzi fasilələr ol- muşsa da, «Dədə Qorqud» ruhu ürəklərdə yaşamaqda da- vam etmiş, repressiyalar aradan qalxdıqdan sonra həmin ədəbi ruh böyük coşqu ilə ədəbi mətnlərdə öz ifadəsini tapmışdır. İkincisi, müasir Azərbaycan poeziyasında gerçəkləş- miş «Dədə Qorqud» motivləri üzərində aparılmış müşahi- dələr göstərir ki, eposun XX əsrin birinci yarısında çap olunaraq Azərbaycan cəmiyyətində yayılmasının, tədqiq və təbliğ olunmasının onun müasir ədəbiyyatda öz əksini tapmasında nə qədər böyük rolu olsa da, burada elmi nə- zərlərdən kölgədə qalmış bir cəhət də vardır. Bu, Azər- baycan ədəbi-estetik düşüncə tarixində həmişə var olan «Qorqud poetik ruhu»dur. Dastanın şair və yazıçılarımızın ruhuna yol açmasının tarixi onun çap olunma tarixi ilə başlanmır. Əslində, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının çap olunub cəmiyyətdə məşhurlaşması milli yaddaşımızda həmişə var olmuş «Dədə Qorqud» ruhunu oyatdı. 176 Üçüncüsü, «Dədə Qorqud» motivləri Azərbaycan poeziyasında iki əsas ifadə planında gerçəkləşmişdir: açıq ifadə planı və gizli ifadə planı. Birinci ifadə planı şeirlərdə özünü açıq-aydın göstərən «Dədə Qorqud» obraz, motiv, ideya, amal, əqidə, simvolları və s poetik fiqurlarda reallaşıb. Bunlar «Qorqud» milli yaddaşı ilə açıq gözlə görünən tellərlə bağlanan şeirlərdir. İkinci ifadə planında isə biz şeirlərdə «Dədə Qorqud» motivlərini açıq şəkildə görmürük. Belə şeirlərdə eposun obrazlarına, süjet və mo- tivləri ilə bağlı elementlərə və s. dərhal rast gəlinmir. Yəni bu şeirlər zahiri planda eposla sanki bağlanmır. Lakin hə- min şeirlərin ruhunda bir «Dədə Qorqud» doğmalığı var. Yəni «Kitabi-Dədə Qorqud» bu şeirlərin ruhunda, maya- sında, belə demək mümkünsə, poetik yaddaşında yaşayır. Bunlar «Qorqud» milli yaddaşı ilə gözəgörünməz tellərlə - simvolik işarələrlə bağlanan şeirlərdir. Dördüncüsü, müasir Azərbaycan şeiri öz poetik strukturu etibarilə «Kitabi-Dədə Qorqud» şeirinin poeti- kası ilə bağlıdır. Bu bağlılıq iki üsulla gerçəkləşmişdir: 1. Şairləri «Dədə Qorqud eposunun şeir strukturu - heca vəzni ilə sərbəst vəznin qovuşması vəcdə gətirmişdir. Bu yolla eposun şeir «texnikası», onun ayrı-ayrı ünsürləri, bədii nitq-deyim fiqurları, məcazi işarələr və s. müasir şeirə gəlmişdir. 2. Müasir Azərbaycan şeiri öz poetik ruhu - bədii yaddaşı etibarilə «Kitabi-Dədə Qorqud» şeirinə bağlıdır. «Dədə Qorqud» şeiri müasir Azərbaycan şeirinin dünəni - tarixidir. Onlar vahid poetik düşüncənin ayrı-ayrı mərhələ- ləridir. Bu cəhətdən müasir şeirin bütün poetik texnologi- yası öz kökləri etibarilə «Dədə Qorqud» şeirinə bağlanır. Beşincisi, «Dədə Qorqud» motivlərinin müasir Azər- baycan şeirində necə inikas olunmasının buradakı tədqiqi ortaya mürəkkəb və çoxplanlı məsələləri çıxarır. Bu prob- lem öyrənildikcə tükənmək əvəzinə, daha da mürəkkəb- 177 ləşir, ortaya yeni-yeni məsələlər çıxır. Demək, eposun çağdaş şeirə təsiri ayrıca elmi problem kimi öyrənilmə- lidir. Məsələnin burada bir yarımfəsil həcmində qoyuluşu bu problemin yalnız müəyyən kardinal məsələlərini, prob- lematik tərəflərini əhatə etməklə tədqiqatın həcminin, məqsəd və vəzifələrinin verdiyi imkanı əks etdirir. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun müasir Azərbaycan şeirinə təsirinin öyrənilməsində «Dədə Qorqud» motivləri əsasında yazılmış poemalar xüsusi yer tutur. Burada diqqəti cəlb edən mühüm bir nəzəri məsələ vardır. Bu, təkcə poeziyada deyil, ümumiyyətlə müasir ədəbiyyatda «Dədə Qorqud» mövzusunun kiçik janrlardan böyük janrlara doğru inkişafı məsələsidir. Biz eyni prosesi «Dədə Qorqud» mövzusunda nəsrin inkişaf tarixini izləyərkən də müşahidə etdik. M.Rzaquluzadə yaradıcılığında silsilə he- kayələri özündə birləşdirən povestlərdən başlanan «Qor- qud» nəsri Ə.Muğanlının və Anarın yaradıcılığında iri- həcmli povestə, kinodastana çevrildi, K.Abdullanın yara- dıcılığında isə epik növün janr zirvəsinə - roman səviyyə- sinə qalxdı. Eyni proses şeir sahəsində də müşahidə olu- nur. «Dədə Qorqud» notları müasir poeziyada kiçik şeirlər səviyyəsində ifadə olunmaqla qalmayıb, lirik növün də zirvəsinə - poema janrı səviyyəsinə qalxmışdır. Eyni pro- sesi «Dədə Qorqud» dramaturgiyası haqqında da demək olar. «Dədə Qorqud» motivləri əsasında dram növünün müxtəlif janrlarında kifayət qədər sayda iri həcmli əsərlər yazılmış və tamaşaya qoyulmuşdur. Beləliklə, bədii düşüncənin bütün növlərində eyni prosesi - «Dədə Qor- qud» motivlərinin kiçik janrlara sığmayıb, qlobal janrlara, monumental formalara doğru inkişaf dinamikasını müşa- hidə edirik. Bəs bunun səbəbi nədir? Yaxud bu məsələyə diqqət vermək nə dərəcədə lazımdır? Əvvəlcə sonuncu sualdan başlamaq məqsəduyğun- dur. «Kitabi-Dədə Qorqud» müasir Azərbaycan ədəbiyya- 178 tında geniş yayılmış, çağdaş bədii düşüncənin dərinliklə- rinə nüfuz etmiş nəhəng mədəniyyət hadisəsidir. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını onsuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu ədəbiyyatı yaradan ən nəhəng simaların (ya- zıçı və şairlərin) əksəriyyəti «Dədə Qorqud»a köklənərək nə isə yazmış, yaxud öz əsərlərində bədii fiqurlar kimi onun obrazlar sistemindən istifadə etmişlər. «Dədə Qor- qud» motivləri müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ilə qoşa ad- dımlamaqla yanaşı, onun inkişaf dinamikasına mütəmadi şəkildə təsir etmişdir. Bu yöndən yanaşdıqda ədəbiyyatı- mızda «Dədə Qorqud» motivlərinin kiçik janrlar və for- malardan qlobal-monumental janr və formalara doğru sü- rəkli inkişafı diqqət tələb edən ciddi məsələdir. İkinci sual isə birbaşa janr problemi ilə bağlıdır. Bu- rada üç nəhəng janr hadisəsinin - eposun, romanın və poe- manın əlaqələri diqqəti cəlb edir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı monumental folklor abidəsidir. Dastan folklor janrları içərisində həcmi və məzmunu etibarilə ən iri janr- dır. «Kitabi-Dədə Qorqud»un milli tarixdə oynadığı rol onu «epos», yəni milli kitab, millətin, xalqın ana kitabı, şah əsəri, milli kimliyin epopeyası səviyyəsinə qaldırmış- dır. «Dədə Qorqud» eposunun nəhəngliyi, möhtəşəmliyi heç də onun həcmi ilə yox, təmsil etdiyi etnosun tarixinin ağırlığını «öz çiyinləri» üzərində nə dərəcədə daşıya bil- məsi ilə müəyyənləşir. Bu baxımdan, «Kitabi-Dədə Qor- qud» dastanları bir epos kimi milli tariximizin başlanğıcını və bugününü əhatə etməsi ilə intəhasız məna genişliyinə - fövqəltutuma malik abidədir. İnsan və tarix, insan və onun taleyi bu eposun ümumbəşəri mahiyyətini müəyyənləş- dirən ən başlıca keyfiyyətdir. Bu isə ən əsas və ən vacib nöqtədir. Prof. N.Paşayevanın düşüncələrinə görə, «söz sənətində İnsan amili... böyük rol oynayır və əslində, öz xalqından, onun mənəvi zənginliyindən, şanlı tarixindən, faciəli həyatından, azadlıq duyğularından söz açan yazıçı Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|