Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 103 ilə nəticələnəcəkdir. Belə ki, birincilər (universalilər) – tipoloji özəllik möhürü daşımadığından, ikincilər (frenkventalilər) isə az və ya çox dərəcədə istisnalar əsasın- da qərar tapan eyniyyət (və ya oxşarlıq) hallarını təcəssüm etdirdiyindən dil etalonunun müəyyənləşdirilməsi zamanı bu kimi struktur ortaqlıqlara əsaslanmaq doğru deyil: universalilərin ön plana çıxarılması tipoloji delimitasiyanı mümkünsüzləşdirdiyi halda; frenkventalilərə istinad isə bir tip daxilində «alttip»lərin «meydana çıxması»na səbəb ola bilər. «İstənilən terminoloji sistem kimi a priori müəyyənlə- şən dil-etalon»un ayrı-ayrı dillərin özəllikləri əsasında ümumiləşdirmə aparması onun (dil-etalonun) «dil materi- yası ilə hesablaşmaması anlamına gəlmir» 1 . Başqa sözlə, etalon-dil unikalilərdən kənarlaşaraq (daha dəqiq olsaq, dillərin özəlliklərindən çıxış edərək) müəyyən abstrakt- laşma nəticəsində, konkret dil qrupları üçün keçərli olan təxmini ümumiləşdirmələr toplusunu (sistemini) ortaya qoysa da, bu, onun konkret dillərlə və onların özəllikləri ilə bağlılıqdan məhrum olması demək deyil. Əksinə, burada qarşılıqlı şərtləndirmədən doğan və çox həssaslıqla gözlənilən balans mövcuddur: ümumiləşdirmə və konkretliklə əlaqədar tarazlığın pozulması etalon dili dil tipinin identifikasiyası üçün əsas oriyentir olma özəlliyindən məhrum edə bilər. Bu mənada, dil tipinin yalnız «çox sayda dillərin bir qrupu üçün ümumi olan» xüsusiyyətlər toplusu olduğunu önə sürən T.P.Lomtevin dil tipi və dil sinfi anlayışlarını fərqləndirməsi 2 tam anlaşılan 1 Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. М., 1990, стр.184-185. 2 Ломтев Т.П. Типология языков – как учение о классах и типах языков / Лингвистическая типология и восточные языки. Материалы совеща- ния. М., 1965, стр. 41. Azərbaycan Milli Kitabxanası 104 görünür. Mülahizələrimizə aydınlıq gətirmək üçün dəyərləndir- mələrimizi bir qədər konkretləşdirməyə çalışaq. Bu zaman ilk olaraq, kriteri yayğınlığından şikayətlənən R.Yakobsonun (unutmaq olmaz ki, məhz, tipoloji təsni- fatlandırmanı mümkün edən kriterilər fərqli dil etalon- larının meydana çıxmasında önəmli rol oynayır ki, bu da öz növbəsində, onlarla analogiyadan çıxış etməyə tam şərait yaradır – A.H.) ilk baxışdan kobud görünə biləcək bənzətməsini xatırlatmaq yerinə düşərdi. Dilçi, «ixtiyari olaraq seçilmiş göstəricilərə əsaslanan klassifikasiyanın qaneedici nəticə verə bilməyəcəyi» ilə bağlı ehtimalını əyaniləşdirmək üçün yalnız rəng ortaqlığına əsaslanan qruplaşdırmada ağ dərili insan və açıq dərili donuzun (?! – A.H.) bir araya salına bilməsinin absurdluğuna diqqət çəkmişdir. 1 Analogiyadan çıxış edərək qeyd etmək istərdik ki, universalilərə əsaslanan etalon modellərinin tərtibi təxmi- nən eyni dərəcədə absurdluğu ilə seçilən tipoloji «ümumiləşdirmələrə» yol aça bilər ki, bu da, əslində, linq- vistik tipologiyada elmi əsaslandırılmış klassifikasiyanın yaradılması perspektivlərinin üzərindən xətt çəkilməsi anlamına gəlir. Digər tərəfdən, yalnız müəyyən (məhdud) qrup dillər üçün ortaq olan özəlliklərin – frenkventalilərin (ehtimal olunan) etalon-dili xarakterizə edən göstəricilər sırasına daxil edilməsi real dillərin tipoloji qruplaşdırılması işinə ciddi maneələr törədir. Belə ki, ehtimal etmək olar ki, bəzi klassifikasiya müəlliflərinin təklif etdiyi bölgülərdə (qəbul edilmiş üç və ya dörd dil tipinin əvəzinə) səkkiz və hətta, 1 Якобсон Р. Типологические исследования и из вклад в сравнительно- историческое языкознание / Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963, стр.98-99. Azərbaycan Milli Kitabxanası 105 iyirmi bir dil tipinin fərqləndirilməsində 1 bu cür yanaşma heç də sonuncu rol oynamamışdır. Ən azından, hər hansı bir dil tipinin etalon modelinin «təfsilatlı» tərtibi ona uyğun gələ bilən real dillərin sayını məhdudlaşdırdığından, hətta, onlarla ciddi struktur fərqliliyə malik olmayan dillərin yeni qrup (və ya qruplar) çərçivəsində təsnifatlandırılması zərurəti yarana bilər ki, bu da dil tiplərinin sayının süni şəkildə artırılması anlamına gəlir. Lakin hadisələrin bu cür «inkişafı» az halda təsadüf edildiyindən, digər vəziyyətə diqqət yetirmək istərdik. Belə ki, struktur özünəməxsusluqların etalon-dilin göstəriciləri sırasına aid edilməsi (yeni tipin təsbitindən imtina olunması şəraitində) – yenə də süni şəkildə tipoloji sapma hallarının daha geniş spektri əhatə edən struktural anomaliya faktları ilə «zənginləşməsi»nə şərait yaradır ki, bu da, tipoloji «norma» və sapma tendensiyalarının nisbətinin (qəbul edilmiş standartla müqayisədə) əsaslı şəkildə dəyişməsi deməkdir. Təxminən bu qəbildən olan qeyri-dəqiqliklərə daha çox genealoji və tipoloji təsnifatların ortaq nöqtələrinin aranması şəraitində yol verilir. Bu zaman terminoloji «dövriyyə»yə daxil edilən «hind-Avropa tipi» (yəni, məhz bu dil ailəsinə məxsus insirafilik) «sami tipi» (sami flektivliyi), «türk tipi» (türk aqlütinasiyası) və s. bu kimi istilahların məna daşıyıcılığı ilə bağlı fərqli interpre- tasiyalar struktural «norma» və anomaliyalar arasında «sərhəd»də müəyyən yayğınlıqlara səbəb olur. Belə ki «Dillərin tipologiyası» mövzusu çərçivəsində morfoloji klassifikasiya, dil tipi və s. bu kimi problemlərə aydınlıq gətirən Z.Verdiyeva, özünün: «dil tipi o dilin bir-biri ilə müəyyən əlaqədə olan əsas əlamətlərinin məcmusudur» - 1 Гурбанов А. Цмуми дилчилик. I щисся. Б., 1989, с.430. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|