Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
362
—
5. .Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind  tabeli mür kk b 
cüml l r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1974, s.249-349 
6. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , Az rt drisn r, 
1962, s.210-269 
7. E.H s nova. Mürr k b cüml l rin polipredikativliyi. Bak , 
ADU-nun n ri, 1986, s.51-68 
8. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.62-76 
9. M.Musayev. Müasir Az rbaycan dilind  zaman budaq 
cüml l ri. – “Az rbaycan dili v   d biyyat t drisi” (metodik 
m cmu ). Bak , 1979,  3, s.61-64 
10. X.M mm dova,  .Cavadov. Tabeli mür kk b cüml l rin 
semantik-qrammatik xüsusiyy tl ri. Bak , Müt rcim, 2000 
11. Q.Kaz mov. Az rbaycan dilind  tabeli mür kk b cüml nin 
inki af tarixi. Bak , “Elm v  t hsil”, 2010 
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
363
—
 
 
Ã
ÀÐÛØÛàÒÈÏËÈ 
ÌÖÐÿÊÊÿÁ ÚÖÌËÿËÿР
 
 
 
Mür kk b cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, daha çox 
t rkibd n d  ibar t ola bilir. Lakin neç   t rkib hiss d n ibar t 
olursa-olsun bu t rkib hiss l r iki qütbd  birl ir. Y ni ya tabesiz, 
ya da tabeli mür kk b cüml   m l   g tirir. Mür kk b cüml  
ümum n üç cür qurulu  xüsusiyy tin  malik olur. 
1) T rkib hiss l rinin ham s  sad  qurulu lu olur;  
2) T rkib hiss l rinin bir qismi sad  qurulu lu, dig ri 
mür kk b qurulu lu olur; 
3) H r iki t rkib hiss si mür kk b qurulu lu olur. 
Bu xüsusiyy tl r eyni d r c d   h m tabesiz, h m d  tabeli 
mür kk b cüml l r  aiddir. Ona gör   d  dilimizd   h m tabesiz, 
h m d  tabeli mür kk b cüml l rin qar q tipi yaran r.  
 
Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r 
 
Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri. Tabesiz mü-
r kk b cüml l r, ad t n, iki sad  t rkib hiss d n ibar t olur. M s.: 
Bir güll  at ld , M
di Cahangir çinar kimi yer   s rildi.  bdül 
çox dedi, lakin F r c raz  olmad .  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
364
—
B z n tabesiz mür kk b cüml l r üç sad  cüml d n d  ibar t 
ola bilir. M s.:  Anas n n mülayim simas  ciddi bir v ziyy t alar, 
arvad  F rid nin üzün  x fif bir sar l q qonar, qara b b kl ri bir 
ndi   v  vahim  il  tez-tez h r k t ed rdi. (M. brahimov) Da -
lar n quru f sd q odunu ç rt ldad , q lc mlar  trafa s çrad , 
alovlar dilim-dilim olub göy  qalxd .( . xl ) H m kül  al mad , 
a  tüstü laylar  burula-burula havaya qalxd , k ndin üstünü el  
bil duman bürüdü. ( . xl ) Çat lm  qa lar aç ld , s x lm  dodaq-
lar qaçd , q z bli adamlar bird n-bir   n v  mehriban oldular. 
(O.Salamzad ) Bütün bu müdd td   n   Z rif   lini pianinodan 
ç kdi, n  Gülü dinl m k h v sind n dü dü, n   d  
likram 
yuyunmaqdan doydu. (B.Bayramov)  
Tabesiz mür kk b cüml  dörd sad  cüml d n d  qurula bilir. 
M s.:  ü ni açd , probka a saqqal n stoluna q d r uçdu, part lt  
m ni diksindirdi,  rab n köpüyü Nazl n n  lin  çil ndi. (B.Bay-
ramov) Xoruzlar banlad , toyuqlar tordan töküldü, qap larda mal-
qara m l m y  ba lad , ancaq o oyanmad . ( . xl ) 
Tabesiz mür kk b cüml  be  sad  cüml d n d  ibar t ola bilir. 
M s.: Art q q çlar m  sir, ba m gic ll nir, gözl rim qaral r, diz-
l rim taq td n dü ür, ür yim z ifl yirdi. (B.Bayramov) Bird n 
çarpay   c r lday b y r aland , asma çilç raq yüyrüy  döndü, köl-
g l r, i qlar divarlar boyu bir-birini qova-qova uçu du, taxta-
lar n x lt s  gec nin sakitliyind  vahim li s sl ndi, oyaq q z bu 
t rp ni in n  oldu unu k sdir n   q d r yor un yatm  ana dik 
at ld . (B.Bayramov) Mirz  qay dar, Saybal  sa al b aya a durar, 
bütün m nim mahal m qol ç k r, m n d  peçatlaram, gönd r rik 
birba  Nikolaya. (S.R himov)  
Bel  cüml l r tabesiz mür kk b cüml nin nisb t n sad   v  
qütbl m y n qurulu lar d r. Tabesiz mür kk b cüml l r daha 
mür kk b qurulu da da i l n  bilir. 
S b b-n tic , qar la d rma, ayd nla d rma  laq li tabesiz mü-
r kk b cüml l r ad t n iki t rkibd n ibar t olur. Zaman, ard c ll q 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
365
—
laq li, y ni sadalama yolu il  t l ffüz edil n birl dirm   laq li 
cüml l r daha çox t rkib hiss d n ibar t olur. M s.:  Göy tez-tez 
gurulday r, ild r m  ax y r, hava b rk tutulur. ( .Haqverdiyev) 
Züleyxa ür kl  dan r, Bilal diqq tl  qulaq as r, s rinlik ota a 
dolub oturanlara l zz t verirdi. ( .V liyev) Tax l va amlay b 
tökülür, bostan  alaq bas r, ba lar suvar lm r, t darük d mir yolu 
stansiyas na apar l b t hvil verilmirdi.   böyük, i çi az, m suliy-
y t a r, Anketov bu postda t z . (M.C lal) Bunlar n ham s  sad  
qurulu lu tabesiz mür kk b cüml l rdir.  
Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri. 
Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r a a dak  
kild  
formala r:  
1)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri 
(v  ya bir qismi) sad  qurulu lu, dig ri tabeli mür kk b cüml  
klind  olur. M s.:  Müharib nin üçüncü ili tamam oldu, ancaq 
Mövsümün yeri bilinm di ki, ail si bir t s lli tapa.  t, ya  
qurtar r, düyü torbas  yar ya enir, toyuqlar n sümüyü zibil 
ye iyin  tökülür, a  lava lar n say  o q d r azal rd  ki, birini 
götür nd  bo  süfr  görünürdü.( .V liyev) Sabah  gün ç raqlar 
yanana yax n sovet s dri il  Murtuz day  biz  g ldi v  m n ancaq 
bu vaxt ba a dü düm ki, Mükü ün bütün  m ll ri  sg rlikd n qa-
y tmaq üçündür. ( . ylisli) Deyirl r, f r ldaqç san, inanm rd m. 
2)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri 
sad , dig ri yen  tabesiz mür kk b cüml   klind  olur. M s.: 
Qalxan m z idi  eir bir zaman, indi  eir oxdur, özümüz qalxan. 
( hriyar) Bu cüml d  birinci komponent – Qalxan m z idi  eir 
bir zaman sad  qurulu ludur.  kinci kompnent –  ndi  eir oxdur, 
özümüz  qalxan tabesiz mür kk b cüml   klind dir. Bütövlükd  
cüml nin birinci v  ikinci komponentl ri aras nda qar la d rma 
laq si oldu u kimi, ikinci komponentin t rkib hiss l ri aras nda 
da (indi  eir oxdur, (ancaq) özümüz qalxan) qar la d rma  laq si 
vard r.  

---