Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
65 İspərihli - 1 nəfər Rumlu - 1 nəfər Qaradağlı - 1 nəfər Bayat - 3 nəfər Alpaut - 1 nəfər Cəyirli - 1 nəfər Qazağlar - 1 nəfər Bayburdlu - 1 nəfər Şeyxavənd - 1 nəfər cəmi 34 nəfər Müəllif I Şah Abbasın ölümü əsnasında tərtib etdiyi bu siya- hıda Qızılbaş-Türk tayfaları və onların əmirlərinin sayı ilə yanaşı Xorasandakı Yaka Türkmanlarından Qarabayat, Gəraylı, Cəlayir adlı türk tayfalarının əmirlərinin 12 nəfər olduğunu qeyd etmiş, an- caq onların Cığatay oymaqları olduqlarını yazmışdır. I Şah Abbasın dövründə Qarabayatlardan Bayram Əli sultan Nişapur, Təhmasib- qulu sultan isə Xuzistanda Şüştər və Dizful hakimi idi (67, 157). O cümlədən siyahıda Qarabağdakı Otuz iki elinin Müqəddəm oymağı və Zunuz oymağından 6 nəfər böyük əmirin Azərbaycanın müxtəlif mahallarında hakim olduqları göstərilmişdir. Şərqi Anadoludan Azərbaycana köçmüş Silsüpür adlı qarışıq oymaqdan 1 nəfər, Şirvan tərəkəmələrindən də 1 nəfərin əmir olduqları qeyd olunmuş- dur (80, 1087). Ancaq İsgəndər bəy sonuncuların Qızılbaş olmadıq- larına işarə etsə də, onların soyca türk olmaları bir həqiqətdir. Siyahıda Türk-Qızılbaş əmirləri ilə yanaşı, 2 nəfər talış, 17 nəfər Lur və kürd, 3 nəfər isə əfqan mənşəli əmirin adı verilmişdir. İ.P.Petruşevski ikinci siyahını (1628) təhlil edərək «ümumi sayı 90 olan əmirdən, yalnız Qızılbaş əmir 35 nəfər idi» - deməklə (181, 109) yenə də səhvə yol verir. Əvvəla, İsgəndər bəy Münşi sonuncu siyahıda əmirlərin sayının 90 yox, 92 nəfər olduğunu yaz- mışdır (80, 1084). İkinci isə siyahıda 92 əmirdən 76 nəfərin adı yazılmışdır ki, aparılan hesablamalar əsasında bu əmirlərdən 35 yox, 54 nəfərin türk olduğu müəyyən edilmişdir. Ancaq onu da göstərmək lazımdır ki, birinci siyahı kimi ikinci siyahı da yarımçıq 66 olmaqla, burada 1628-ci ildə mərkəzi və yerli idarələrdə müxtəlif vəzifələrdə çalışan əmirlərin ümumi sayı tam əks olunmamışdır. İsgəndər bəy Münşinin 1628-ci il siyahısında göstərilir ki, I Şah Abbasın təşəbbüsü ilə Osmanlı dövlətinin yeniçəri hərbi institutun təcrübəsindən istifadə edilərək kiçik yaşlı gürcü, çərkəz uşaqları səfərbər edilmiş, onların təlim-tərbiyəsi peşəkar hərbiçilərə tapşırılmış və bu uşaqlar boya-başa çatdıqdan sonra onlardan qulam adı ilə məlum olan xüsusi nizami hərbi alay yaradılmışdır. F.Sümərin yazdığı kimi, I Şah Abbas qul və tüfəngçi təşkilatını yaradarkən Osmanlı yeniçəri əsgəri təşkilatını örnək olaraq qəbul etməsi heç bir şübhə doğurmur (67, 149). Siyahıda qulam hərbi təşkilatının yüksək hərbi zümrəsinə daxil olan 21 nəfəri əmir hərbi rütbəsi, xan və sultan titulu verildiyi göstərilsə də, onlardan yalnız 15 nəfərin adı yazılmışdır. Bu 15 nəfərdən (onlardan 3 nəfəri əmire bazorğ idi) 7 nəfəri xan və 8 nəfəri isə sultan titulu ilə müxtəlif vilayət və mahallarda bəylərbəyi və mahal hakimi vəzifəsində olmuşdur (80, 1088-1089). Qulam alayının əsgəri heyətinin əsasən qeyri-türklərdən ibarət olmasına baxmayaraq, I Şah Abbasın dövründə bu alayla yaxından tanış olmuş italiyalı Pyetro Della Vallenin yazdığı kimi, onların təlim və ünsiyyət dili türk dili olmaqla ayrı heç bir dili bilmirdilər (86, 81). Qulamlar Osmanlı dövlətindəki yeniçərilər kimi türk dilli idilər və bəzi tarixi əsərlərdə onların farslaşma zorunda qalmaları haqqındakı fikirlər ciddi elmi dəlillərə söykənmir. Türkiyə tarixçisi F.Sümərin unikal qaynaq materiallarına əsaslanaraq yazdığı kimi, qullar və oturaq əhaliyə mənsub tüfəngçilər Qızılbaşlara qarşı müvazinət ünsürü kimi yaradılsa da,köçəbə (yarımköçəri) Türk oymaqları əskidə olduğu qayda üzrə yenə də dövlətin ana dirəyi olub, öz nüfuzunu qouyub saxlamışdılar.Daha sonra F.Sümər qeyd edir: «Dövlət xidmətindəki taciklər (İranlı yaxud fars) heç bir zaman Səlcuqlu dövründə olduğu kimi, dövlətin siyasi həyatında mühüm rollar oynamamışdılar» (67, 149). Qeyd olunduğu kimi, qeyri-türk soylu, ancaq türk dilli əmir- lərin I Şah Abbasın islahatı ilə dövlətin idarəetmə orqanlarında işə cəlb olunmasını dövlətdə iranlılaşma prosesinin başlanması kimi 67 qəbul etmək əslində düzgün deyildir. Avropa dövlətləri tarixinin XVI-XIX əsrləri izlənilərkən hətta ayrı-ayrı ölkələrdə doğma dillərində danışmaq qəbahəti və idarəçiliyə başqa xalqlardan olan əsilzadələrin kütləvi cəlb olunması hallarına az təsadüf edilmir. Halbuki Qərb tarixçiliyində bu vəziyyət dövlətlərin milli mahiy- yətini dəyişməsi kimi qəbul edilmir və yaxud bu məsələlərə heç toxunulmur. İ.P.Petruşevski yazır: «I Şah Abbasa qədər bəylərbəyi yalnız Qızılbaş tayfalarının adlı-sanlı əmirlərindən, yaxud şahzadələrdən təyin olunurdu. I Şah Abbasdan etibarən bəylərbəyi vəzifəsinə yeni qulam hərbi əsilzadə nümayəndələrindən də təyin etməyə başladılar» (181, 118). Müəllifin bu fikiri tarixi gerçəkliklərə uyğun gəlir. Lakin onu da qeyd etmək lazımır ki, I Şah Abbasın özü 1605- ci ildə Türkman əmirlərindən Pirbudaq xanı Azərbaycana, 1607-ci ildə Qaramanlı əmirlərindən Zülfüqar xan Qaramalını Şirvana, 1606-cı ildə Qacar əmirlərindən Məhəmməd ibn Xəlil xan Ziyad oğlunu Qarabağa, 1606-cı ildə Qacarlardan Əmirgünə xan Qacarı Çuxur Sədə bəylərbəyi təyin etmişdi. XVII əsrin axırlarına qədər də belə olmuşdur. Beləliklə, Qızılbaş əmirlərinin Osmanlı yürüşlərinə son qoyulduqdan sonra yenə də Azərbaycan, Şirvan, Qarabağ və Çuxur Səddə yerli hakimiyyətləri bərpa olunur. Ancaq mərkəzləş- miş dövlət daxilində bəylərbəyilərin vilayətlərdə Qızılbaş tayfa- larının hərbi qüdrətinə arxalanaraq öz hakimiyyətlərni möhkəm- ləndirmələri, onlarda irsi idarə meyllərinin güclənməsi Səfəvi şahlarının mənafeyinə uyğun deyildi. Buna görə də, XVII yüzillikdə Səfəvi hökmdarları vilayət aparatının dövlət asılılığını möhkəmlən- dirmək məqsədlə qulamlardan ibarət yeni hərbi əsilzadə nümayən- dələrinin əyalətlərə bəylərbəyi təyin edilməsini təcrübədən keçirir- dilər. Lakin bu təcrübə özünü doğrultmamış və bu dövrdə bir sıra qulam əyanlarının müəyyən vilayətlərdə qısa müddətli hakimiyyəti də Səfəvi dövlətinin milli mahiyyətinə təsir göstərə bilməmişdi. Düzdür, İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə qulamların yüksək hərbi zümrəsindən vilayət və mahal idarəçiliyində istifadə olunmuşdur və o, əsərində onlardan 15 nəfərinə xan və sultan titulu verildiyini yazmışdır. Digər tərəfdən qulam vilayət, yaxud mahala Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|