MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002

Diqqət və hafizənin fizioloji əsasları 
Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, psixi hadisənin əsasında 
sinir prosesləri durur. Onlar bunu qıcıqlayıcının xarakteri ilə izah 
etmişlər. Geştalt psixoloqlar diqqətin həcmini qavrayışa əsasən 
müəyyən etmişlər. Bu psixoloqların fikrincə, diqqətin necə 
cərəyan etdiyini aydınlaşdırmaq üçün qavrayışın qanunlarını 
bilmək lazımdır. 
İkinci qrup psixoloqların fikrincə, diqqətin istiqaməti 
bütünlüklə tələbat və emosiyalarla təyin olunur: ona görə də 
Amerikanın biheviorist psixoloqları, diqqəti psixi proseslərin 
xüsusi kateqoriyası kimi ayırmağı lazım bilməmişlər. 
Üçüncü qrup psixoloqlar "diqqətin motor nəzəriyyəsi" deyi-
lən mövqedə dururlar. Onlar diqqətin mexanizmini, əzələ qüvvəsi 
siqnalları ilə bağlayırlar. 
Göründüyü kimi bu nəzəriyyələrin hər biri diqqətin mexa-
nizmində bir cəhəti əsas götürür, onun fizioloji mexanizmini isə 
izah edə bilmir. 
Burada diqqət yetirilməli məsələ, sinir hüceyrələrinin və-
ziyyəti ilə əlaqədardır. Çünki, əgər qıcıqlayıcının təsiri vasitəsilə 
sinir hüceyrələri fəaliyyət halına gəlirsə, bu artıq oyanma 
deməkdir; əksinə əgər sinir hüceyrələri müvəqqəti olaraq öz 
fəaliyyətini dayandırırsa, bu, ləngimədir. Bu, iki sinir prosesi, İ.P. 
Pavlovun müəyyən etdiyi kimi, üç əsas qanuna: oyanma və 
ləngimənin yayılması, cəmləşməsi və qarşılıqlı induksiyası 
qanunua tabedir. Bu qanuna görə beynin bir sahəsində əmələ gələn 
oyanma başqa sahədə ləngiməyə səbəb olur, və ya əksinə qabığın 
digər sahəsində yaranan ləngimə başqa sahələrdə oyanmanın baş 
verməsinə səbəb olur. Deməli, 
54
downloaded from KitabYurdu.org

---

müəyyən an ərzində beyin qabığında oyanma üçün, optimal sahə 
olur.
1
P.Pavlov ən çox oyanıqlığa malik olan bu sahələri optimal 
oyanıqlıq sahəsi adlandırmışdır. Məlumdur ki, insana istər xa-
ricdən, istərsə də daxildən təsir edən qıcıqlandırıcılar içərisindən 
asanlıqla oyanma əmələ gətirərək, həmin sahəyə təsir edənlər 
vardır. Daha aydın əks olunan həmin qıcıqlayıcını Pavlov beyin 
qabığının yaradıcı şö'bəsi adlandırmışdır. Diqqətin fizioloji 
mexanizmi şöbənin fəaliyyəti ilə bağlıdır. 
Beyin mexanizminin fizioloji fəaliyyətinin öyrənilməsində 
A.A. Uxtomskinin tədqiqatları da çox maraqlıdır. Uxtomski beyin 
fəaliyyətində dominant (üstünlük təşkil edən) oyanma sahəsi 
haqqında təlim yaratmışdır. Dominant oyanma sahəsi optımal 
oyanma sahəsindən özünün yüksək davamlılığı ilə fərqlənir. Belə 
dominant sahəsi yeni əmələ gələn oyanma ocaqlarını ləngidir və 
onların hesabına güclənə bilir. İstər dominant, istərsə də optiml 
oyanıqlıq haqqında İ.P.Pavlov və A.A.Uxtomski diqqətin ixtiyari 
növünün mexanizmini aydınlaşdırmağa imkan vermir. Burada 
insan öz qarşısına şüurlu məqsəd qoyduğuna görə, fəaliyyətdə 
daimi olaraq dəqiqləşmə əmələ gəlir. 
Diqqətin fizioloji mexanizmi mürəkkəb prosesdir. Müasir 
dövrdə mexanizm sinir sisteminin müxtəlif səviyyələrində yer-
ləşmiş süzgəc kimi başa düşülür, orqanizm özünə lazım olan 
qıcıqlayıcıları seçib götürür, qalanlarını isə uzaqlaşdırır. Bu sis-
tem beyin sütununda və beynin qabıqaltı sahələrində yerləşən-
şaxəli törəmənin-yəni retikulyar formasiyanın fəaliyyətilə 
əlaqələndirilir. 
Diqqət üçün xarakterik olan bu fizioloji mexanizm, öz 
mürəkkəblik səviyyəsinə görə, hafizə proseslərinə də aid edilə 
bilər. Belə ki, müasir dövrdə hafizənin psixoloji, fizioloji bio-
kimyəvi nəzəriyyələri mövcuddur.