Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

Sözsüz olaraq maliyyə hesabatı ilə aparılan iĢ, onun təhlili, qiymət- ləndirilməsi və interpretasiyası 
problenılərin əlamətlərinin identifıkasiy- asında lazımi yeri tutur. Lakin bu informasiya kredit 
təĢkilatlarınm me- necmenti ilə daimi əlaqə nəticəsində alınan əlavə məlumatlarm hesabına daha da 
geniĢlənə bilər. Bank nəzarəti orqanları ilə bank menecmenti arasmdakı əlaqələr rəsmi olmamalı və 
yalnız ali rəhbərlik tərəfmdən məhdudlaĢdırılmalıdır. Bəzi qiymətlərə əsasən bank menecmenti, 
direk- torlar Ģurası ilə dialoq və Ģəxsi əlaqələr effektiv bank nəzarətinin vacib tərkib hissələridir. 
Ölkəmizdə bu cərəyan kuratorlar institutunun tətbi- qi ilə əlaqədar olaraq yeni inkiĢaf mərhələsinə 
qədəm qoymuĢdur. 
 
                 13.KREDİT TƏŞKİLA TLARININ YENİDƏN TƏŞKİLİ
 
Bank sahəsiııdə yenidən təşkilproseslərinin inkişafının səhəbləri. An- layışın məzmunu və yenidən 
təşkilin növləri. Bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində kredit təĢkilathrmm fəaliyyəti riskin yüksək səviyyəsi 
ilə əlaqədar olur. Bu da bazar konyukturunun daimi tərəddüdləri, maliyyə xidmətləri ba- zarında 
bank sektorunun mövqeyinin zəifləməsi və bank əməliyyatları- nın azalan gəliri ilə nəticələnə bilər. 
Bu isə öz növbəsində menecmentdən yüksək peĢəkarlıq, strategiya və taktikanm dəqiqləĢdirilməsini, 
təĢkilatı davranıĢm dəyiĢdirilməsini tələb edir. Hətta nisbətən sabit iqtisadiyyat zamam da bəzi 
banklar fəaliyyətini davam etdirdiyi halda, nıaliyyə ba- xımmdan sağlamlaĢdırılmaya və ya yenidən 
təĢkilə dair xüsusi tədbirlə- nn həyata keçirilməsinə ehtiyac duyur.
 
Kommersiya banklarmı fəaliyyətin yenidən təĢkilinə sövq edəıı nisbətən az əhəmiyyətli digər 
səbəbləri də ayırd etmək mümkündür. Bu . Qr səbəblərə iqtisadiyyatm qloballaĢdırılmasım, bütün 
dünyada nəzarət orqanlarınm kredit institutlarmm kapital bazasma və onun kafıliyinin 
qiymətləndirilməsinə qarĢı irəli sürdükləri tələblərin kəskinləĢməsini, menecmenti rəqabətdə 
üstünlüyü əldə etməyə yönələn aqressiv siyasəti həyata keçirməyə sövq edən mülkiyyətçilərin 
ambisiyalı niyyətlərini Ģamil etmək mümkündür. Bu və digər səbəblər yenidən təĢkil ilə əlaqədar 
proseslərin inkiĢafına impuls verir.
 
QloballaĢma dövründə miqyasma görə bir çox ölkələri əhatə edən misilsiz birlik və sərfıyyat dalğası 
müĢahidə olunur. 1996 - 2001 ci illər- də inkiĢaf etmiĢ sənaye ölkələrində («onlar qrupu») 34 147 
sövdələĢmə qeydiyyata alınmıĢdır və bu da əvvəlki beĢillikdə onlarm saymdan 1,7 dəfə çox 
olmuĢdur. SövdələĢmələrin ümumi məbləği demək olar ki, 6 dəfə artmıĢdır
1
.
 
Fəaliyyətin daha intensiv Ģəkildə konsolidasiyası, dəqiq desək möhkəmləndirilməsi, birləĢməsi 
maliyyə sektorunda baĢ verir və bu za- man kredit - maliyyə idarələrinin iĢtirakı ilə birliyin və 
sərfıyyatm miqyasları (sövdələĢmələrin bazar dəyəri 1 milyard dollardan artıqdır) ümumi ənənələri 
ilə müqayisədə sürətli templə artır.
 
Fəaliyyət miqyasının genişlənməsi hesabına bank tərəfindən əldə olunan sinergiya effekti müsbət və 
mənfi tərəflərinə malikdir.
 
Sinergetik effektin dörd əsas məııbəyini ayırd edirlər:
 
1)idarəetmə, istehsal və ya bölgü prosesində miqyas effekti; 
2)maliyyə baxımmdan qənaət (gəlirin qiymətinə qarĢı daha yüksək münasibət, borca xidmətin daha 
aĢağı səviyyəli itkiləri və yaxud daha yüksək səviyyəli vəsaitləri cəlb etmək qabiliyyəti); 
3)idarəetmə prosesinin effektivliyində fərq (bir Ģirkət tərəfindən nisbətən cüzi effektli idarəetmə); 
4)bazarda artmaqda olan rəqabət qabiliyyəti. 
BirləĢmə və ya sərfiyyat Ģəklində olan yenidən təĢkil prosesində si- nergiya effektinin əldə olunması 
qəti deyildir. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrdə bu problem ilə bağlı həyata keçirilən 70 sayda tədqiqatdan çoxu 
bankların fəaliyyət miqyaslarmm geniĢlənməsi zamanı bankda itkilərin daima azalması faktı 
haqqında məsələyə birmənalı cavab verməmiĢdirlər. Eyni zamanda aparılan tədqiqatlarda sinergiya 
effektinin yalnız balansda valyutanm müəyyən səviyyəyə qədər artımı zamanı əldə olunduğu 
müĢahidə edilmiĢdir. Məsələn, iri və kiçik banklar fəaliyyətinin geniĢ- lənməsi zamanı məsrəflərin 
artırımı problemi ilə qarĢılaĢdıqları halda əksinə orta banklar daha sərfəli mövqeyə maik ola bilərlər
2
.
 
Bank sahəsində birləşmə və sərfiyyatm məcburi səbəblərindən biri də kapitalın kifayət qədər 
olmasına qarşı irəli sürülən tələblərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı nəzarət orqanmm tələblərinin daha 
da kəskin Ģəkil almasıdır. 
Beynəlxalq təcrübədə və ölkəmizdə də bank bazarında birləĢmə və ya sərfiyyat Ģəklində törədilən 
sövdələĢmələr həm rəqabətə, həm də on- ların hüquqi baxımdan təsdiqi sahəsində məcburi qaydada 
tənzimlən- məyə məruz qalır.
 
Bütün dünyada baĢ verən inteqrasiya proseslərini müəyyən Ģəkildə təsnif etmək mümkündür.
 
KitabYurdu.az 
32
 

---

Adətən, birləşmənin dörd qrupunu ayırd edirlər:
 
1.üfiqi; 
2.şaquli; 
3.birmənşəli; 
4.konqlamerat. 
Üfiqi birhşmə bir sahədə fəaliyyət göstərən və hətta bir-biri ilə rəqabət aparan təĢkilatlarm 
birləĢməsini nəzərdə tutur. BirləĢmənin bu cür növü fəaliyyətin planlaĢdırılması və məqbul 
nəticələrin proqnozlaĢdırılması üçün sadə olur. Çünki bu «qohum» aktivlərin və istehsalm təĢkilinin 
oxĢar modellərinin birləĢməsini nəzərdə tutur. Məhz üfüqi struktur zamanı əməliyyat itkilərinin 
azalmasınm maksimal effektinə nail olmaq mümkündür.
 
Şaqııli birləşmə - bir istehsal prosesinin qarıĢıq pillərində fəaliyyət göstərən təĢkilatlarm 
birləĢməsidir. Məsələn polad istehsalçısı tərəfindən dəmir və ya kömür emal edən Ģirkətin timsalmda 
tədarükçülərdən birinin mənimsənilməsi Ģaquli birləĢmənin predmetidir. Bu cür birləĢmə halları ilk 
növbədə vahid strukturun çərçivələri daxilində tranzaksiyalarm effektivliyinin artımma səbəb olur. 
Adətən onlar ixracat prosesinə yönəlir və bunun sayəsində sabit gəlir mənbəyinə malik güclü rəqabət 
qabiliyyətli istehsalçıları ətraflarmda birləĢdirirlər.
 
Birmənşəli birləşmə - eyni məhsulu istehsal etməyən (üfüqi birləĢmələrdə olduğu kimi) və istehsalçı 
- tədarükçü münasibətlərində olmayan (Ģaquli birləĢməər zamanı) qohum təĢkilatları əlaqələndirir.
 
Konqlamerat birləşmə - təĢkilatm təmamilə bir-biri ilə əlaqədar olmayan sahələrdən təĢəkkül 
tapmasım nəzərdə tutur. Bu cür xoldinqlər bir qayda olaraq daha çevik, asanlıqla dəyiĢən struktura 
malik olub, sərbəst vəsaitləri menecment üçün maraqlı layihələrə qoyan investisiya fondları kimi 
çıxıĢ edirlər.
 
Ölkə iqtisadiyyatınm bank sektorunda yenidən təĢkil prosesinə ümumdünyəvi ənənələrləə yanaĢı bəzi 
spesefik xüsusiyyətlər də xasdır. 
         
                           
14 BANKLARIN LƏĞV OLUNMASI 
Kreditorlarm tələblərini yerinə yetirməyə qadir olmayan kredit təĢkilatı bir qayda olaraq ləğv 
olunmaya məruz qalır.
 
Ldğv olunma dedikdə, hilquq və vəzifələrirı digər hüquqi və ya fiziki şəxslərə ötüriilmədən hüquqi 
şəxsin fəaliyyətinin dayandırılması başa düşülür.
 
Qanunvericiliyə müvafiq olaraq bank onun mülkiyyətçilərinin, eləcə də məhkəmənin qərarma əsasən 
ləğv oluna bilər.
 
Ensiklopedik nəĢrlərdə müflislik - imkansızlıq, müvəffəqiy- yətsizlik, fəlakət kimi Ģərh olunur. Mülki 
hüquq normalarına müvafiq olaraq isə müflislik - talan, tədiyyə qabiliyyətsizliyinin rəsmi baxımdan 
tanmması (məhkəmə yolu ilə) kimi izah edilir.
 
Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq kredit təĢkilatınm imkansızlığı (müflisliyi) altmda 
onun arbitraj məhkəməsi tərəfindən qəbul olunan pul öhdəlikləri üzrə kreditorların tələblərini təmin 
etməməsi və (və ya) məcburi ödəniĢlərin ödənilməsi ilə bağlı vəzifəni icra etmək baĢa düĢülür. 
Göründüyü kimi imkansızlıq (müfislik) məhkəmə qərarı ilə müəyyən olunmalıdır.
 
Arbitraj məhkəməsinə kredit təĢkilatmm bankrot kimi tanmması haqqmda bəyanat ilə müraciət 
etmək hüququna:
 
•
 
kredit təĢkilatı;
 
•
 
bank əmanəti müqaviləsi və (və ya) bank hesabınm müqaviləsi üzrə kredit təĢkilatına qarĢı 
tələblər irəli sürmək hüququna malik fıziki Ģəxsləri də daxil etməklə konkurs kreditorları; 
•
 
səlahiyyətli orqanlar; 
•
 
kredit təĢkilatmm kreditoru olmayan Milli Bank malik olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
KitabYurdu.az 
33
 

---