N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
663
4) adi publisistik dil – bu, məişət hadisələrinin təsvirini verir.
Demək lazımdır ki, hər bir mətbuat orqanı publisistik üslubun bütün diferensial ifadə formalarından eyni dərəcədə istifadə etmir, hətta müxtəlif zamanlarda bu və ya digər ifadə forması daha funksional olur. 20-30-cu illərdə publisistik üslub həm bədii, həm də elmi üsluba təsir göstərir, çünki mətbuat kütləvi idi, inqilabın coşdurduğu xalqın intellektual enerjisi mətbuatda daha tez ifadəsini tapırdı, mətbuat kütləvi təfəkkür mədəniyyətinin bütün imkanlarım ehtiva edirdi. Mətbuat dilinin leksikası üçün bu illərdə xarakterik əlamətlərdən biri ərəb, fars, rus, eləcə də qədim türk sözlərinin (həmin sözlər Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindən çıxdığına görə artıq osmanlı türkcəsinin faktı hesab edilirdi) bəzən kütləvi şəkildə işlədilməsi idi. Həm də bu cür kütləvi işlənmənin istiqaməti, demək olar ki, bir neçə ildən bir dəyişmiş, gah bu, gah da digər dildən alınmalara üstünlük verilmişdir. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, 20-40-cı illər arasında mətbuatın dilində demokratizm yüksələn xətlə getmişdir; hətta aparılan dil- üslub eksperimentləri də prinsip etibarilə xəlqi əsaslara malik olmuşdur. 1920-ci illərdə publisistik dildə ictimai-siyasi leksika fəal idi, bu isə mətbuat dilinin məzmununa təsir edirdi. 30- cu illərdə isə dilxarici hadisələrin təsiri ilə ictimai-təsərrüfat leksikası fəallaşır və publisistik üslub bu istiqamətdə inkişaf edir. Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərdə mətbuat dilində dövrün inqilabi əhvali-ruhiyyəsi bütünlüklə əks olunurdu. Şübhəsiz, birinci növbədə sintaksis həmin əhvali-ruhiyyəyə – dövrün intonasiyasına köklənmişdi. İkinci dünya müharibəsi illərində mətbuat dilinə hərbi 664
vətənpərvərlik məzmunu gəlir – hərbi terminologiyanın işləkliyi artır, qısa, lakin kəskin, təsirli ifadə forması fəallaşır. Əslində, 40-cı illərin ortalarından sonra da mətbuat dilində müharibə dövrünə xas olan bəzi xüsusiyyətlər qalır. 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq, publisistik üslubda aşağıdakı əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir: 1. 20-ci, eləcə də 30-cu illərdəkindən fərqli olaraq, 40- cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən mətbuat dili sabit norması ilə seçilir; istər fonetik-orfoqrafik, istər leksik, istərsə də qrammatik norma sahəsində əvvəlki onilliklərə məxsus tərəddüdlər, paralelliklər aradan qalxır, norma ardıcıl şəkildə gözlənilir. 2. 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən ölkənin mədəni həyatında baş verən əsaslı dəyişikliklər, mətbuat şəbəkəsinin genişlənməsi mətbuat dilində də üslubi diferensiasiyanı gücləndirir; əgər vaxtilə bir qəzet (məsələn, “Kommunist” qəzeti) publisistik üslubun müxtəlif sahələrini (siyasi-publisistik dil, elmi-publisistik dil, bədii-publisistik dil və s.) əks etdirirdisə və müharibə illərində inteqrasiya bir qədər də gücləndisə, 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərindən sahə qəzetlərinin artması, eyni zamanda, həmin sahələr üzrə publisistik üslubun diferensiasiyasının sürətlənməsinə gətirib çıxarır. 3. Elmi-texniki tərəqqinin ədəbi dilə gətirdiyi anlayışlar, birinci növbədə, mətbuatda faktlaşır və xüsusilə 50-ci illərin ortalarından sonra mətbuat dilində yeni texnika ilə əlaqədar leksika genişlənir; söz birləşmələrinin işləkliyinin artması hesabına bir sıra müasir ictimai- təsərrüfat, mədəni-məişət anlayışları ifadə olunur. 60-cı illərdə ədəbi-bədii dildə folklor – xalq dilinə 665
qayıdış 60-cı illərin sonu, 70-ci illərin əvvəllərindən publisistik üsluba da təsir edir; mətbuatın dilinə dialektlərdən (xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə bağlı) sözlər keçir, bədii-publisistik dil tədricən 30-cu illərə məxsus şüarçılıqdan azad olur, daha doğrusu, o əlamətlər ki, 30-cu illərdə üslub norması idi, 50-ci, 60-cı, hətta 70-ci illərdə də bəzən mövcud olmaqda davam edir və bu onilliklərin ümumi ədəbi dil kontekstində gerilik faktı kimi diqqəti çəkir. 60-cı illərdən etibarən Azərbaycan mətbuatında gedən dil prosesləri kifayət qədər intensivdir; bir tərəfdən, milli- ictimai təfəkkürün, digər tərəfdən, ümumən dünya ictimai fikrinin nailiyyətləri hər gün mətbuat dilində öz ifadəsini tapır, publisistik üslub bütün üslublardan fərqli olaraq, zamanın ictimai düşüncəsinin sürətinə müvafiq dəyişir, inkişaf edir. İnformasiya axınının güclənməsi, informasiyanın şərhindən çox, düzgün verilməsinə, dəqiqliyinə maraq mətbuat dilini də rəsmi sənəd dilinə yaxınlaşdırır. Eyni zamanda, bunun əksinə olan proses gedir: xüsusilə 80-ci illərdə bu və ya digər hadisənin mahiyyəti geniş şərh edilir və beləliklə, publisistik dilə elmi-fəlsəfi dərinlik, analitiklik gəlir.
Rəsmi üslub M.Məhərrəmovun fikrincə, “bu üslub ancaq sovet dövründə yaranmış və inkişaf etmişdir”. 1 Şübhəsiz, belə deyil: XVI əsrdən başlayaraq Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövrü də daxil olmaqla rəsmi üslubun maraqlı nümunələri mövcuddur, lakin o ki qaldı rəsmi üslubun sovet dövründəki inkişafına, bu, həqiqətən belədir.
1 A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü, səh. 13-14. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|