Nadir efshar layout qxd
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
Milli Elmlər Akademiyasının elmi işçisi Elnur Hüseynov işləmiş və 2009- cu ildə onu namizədlik dissertasiyası kimi müdafiə etmişdir. 1 Belə bir əsərin yazılması elmi və siyasi əhəmiyyət daşımaqla yanaşı, tarixi düşmənlərimizin qeyri-elmi iddialarına da cavab ola bilər. Məhz bunu nəzərə alaraq mən, təqdim edilən dissertasiyadan həmin boşluğu aradan qaldırmaq üçün istifadə etmişəm. Bununla belə, E.Hüseynov Nadirin dahi bir hərbçi və siyasi xadim obrazını yaratmaq istəsə də, bəzi köhnə stereotiplərdən yaxa qurtara bilməmiş, Nadirin böyük şəxsiyyətini təhrif edən bəzi yanlış məlumatları təkrar etmişdir. Mən mövzunun belə ənənəvi təkrarlanmalarından yaxa qur- tarmaq üçün bir daha Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun, Gürcüstan EA-nın, İstanbul və Tehran univer sitetlərinin arxivlərinin materiallarından və internet saytlarından istifadə etmişəm. Nadir şah Əfşar və onun yaratdığı dövlət həmişə tarixçilərin maraq dairəsində olduğundan bu barədə Nadirin müasirlərindən tutmuş indinin özünə qədər əsərlər yazılıb və bundan sonra da yazılacaqdır. Nadirin şahlıq etdiyi XVIII əsrdə yazılan əsərlər, hadisələrin birbaşa şahidləri tərəfindən və ya şahidlərin dilindən yazıldığından ilkin mənbələrdir. Bunlardan fərqli olaraq, XIX əsrdə yazılan əsərləri tədqiqat əsərləri kimi qiymətləndirmək mümkündür. Ancaq bunların Nadir şah Əfşarın hökmranlıq etdiyi dövrdən çox da uzaq olmayan bir vaxtda yazıldığı, həmçinin bu əsərlər yazılarkən bizə qədər gəlib çatmamış bir sıra mənbələrdən istifadə edildiyi üzündən bu əsərlər həm də mənbə xarakteri daşıyır. Nadir şah Əfşar dövlətinin bu və ya digər tərəfləri bir sıra tarixçilərin tədqiqat obyekti olmuşdur. Nadir şahla bağlı yazılanları aşağıdakı şəkildə qrup laşdırmaq olar. XVIII-XIX əsrlərdə yazılmış tarixi materiallar (mənbələr). Sovet dövrü tarixçilərinin əsərləri. Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə yazılmış əsərlər (elmi və ya bədii). Xarici müəlliflər tərəfindən nəşr olunmuş əsərlər və məqalələr (İn- giltərə, Fransa, Almaniya, İran, Türkiyə, Hindistan və s.). Àçÿðáàéúàí Íàäèð ßôøàð äþâëÿòè 19 1 Hüseynov E.İ. «Azərbaycan Nadir şah Əfşarın hakimiyyəti dövründə». Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan dissertasiya. Bakı, 2009. Belə ki, XX əsrin 20-30-cu illərində azsaylı elmi-tədqiqat əsərlərində və ümumiləşdirici əsərlərdə problem bütövlükdə tədqiq olunmamış və onun yalnız ayrı-ayrı sahələrinə dair müəyyən fikirlər verilmişdir. Ancaq XX əsrin 40-cı illərindən etibarən Nadirin Azərbaycanda hakimiyyəti ilə bağlı birbaşa əlaqəsi olan elmi əsərlər meydana çıxmışdı. Bunların içərisindən də birinci olaraq V.N.Leviatovun monoqrafiyasını 1 qeyd etmək lazımdır. Belə ki, adıçəkilən müəllifin yazdığı monoqrafiyanın IV fəsli «Azərbaycan Nadir şahın dövründə» adlansa da, burada verilən məlumatlar, əsasən, kon- spekt xarakteri daşıyır və Nadir şahın hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda baş verən bir çox hadisələrdən söhbət açılmır və ya ətraflı bəhs olunmur. Bununla yanaşı, 1948-ci ildə V.N.Leviatovun bu dövrü ayrıca fəsildə işıq- landırmağa təşəbbüs göstərməsini Nadir şahın hakimiyyəti dövründəki Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi sahəsində ilk addımlardan biri kimi dəyərləndirmək olar. Tanınmış sovet tarixçisi İ.P.Petruşevskinin əsəri Azərbaycanın böyük bir tarixi dövrdə (XVI-XIX əsrlər) sosial- iqtisadi durumunu işıqlandırmaq baxımından olduqca qiymətlidir. Əsər böyük bir dövrü əhatə etsə də, bununla belə, məhz bu əsərdə ilk dəfə olaraq regionda yığılan vergi növlərinə diqqət yetirilmiş və xarakterizə edilmişdir ki, bu zaman Nadir şahın hakimiyyəti dövrü də diqqətdən kənarda qalmamışdı. Nadir şahla bağlı daha bir əsər isə M.P.Arunova və K.Z.Aşrafyanın «Nadir şah Əfşar dövləti» 2 adlı əsəridir. Bu monoqrafiya Nadir şah Əfşarın yaratdığı dövlət haqqında yazılan əsərlərdən biridir. Ümumilikdə əsər XVIII əsrin əvvəlindən – Səfəvi dövlətinin süquta uğradığı dövrdən başla- yaraq, 1747-ci ildə Nadirin qətlə yetirilməsinə qədər baş verən hadisələrdən bəhs edir. Ancaq, yəqin ki, etnik mənsubiyyətləri üzündən müəlliflər Əfşar dövlətinin əsas ərazilərindən biri olan Azərbaycana çox az diqqət yetirmiş və ölkəmizdə baş verən bir çox hadisələrə (Nadir şah Əfşarın Şimali Azər- baycana hərbi yürüşü və onun Muğan çölündə keçirdiyi qurultayı, 1734-cü il Astara və Car-Balakən, həmçinin III Sam Mirzə üsyanları və s.) toxun- mamışlar. Bütünlükdə qeyd etmək lazımdır ki, bir tərəfdən bu əsər tam sinfi mövqedən yazılıb və bu əsərdə Nadir şah dövlətinin despotluğu və bu Úàùàíýèð Ùöñåéí ßôøàð 20 1 Левиатов В.Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку, 1948. 2 Арунова М.Р. Ашрафян К.З. Государства Надир шаха Афшара. Москва, 1958. despotluğa qarşı kəndli kütlələrinin sinfi mübarizəyə qalxması baxışları daha qabarıq şəkildə verilmişdir. Nadir şahın sərkərdəlik istedadı və bu istedadı sahəsində böyük bir imperiyanı qura bilmək bacarığı haqqında isə kitabda söhbət açılmamışdır. Xüsusi diqqət yetirmək istədiyimiz əsərlərdən biri də L.X.Ter-Mkr- tiçyanın irəlidə adını qeyd etdiyimiz 1 əsəridir. Belə ki, Nadirin hakimiyyəti dövründəki ermənilərə dair bir şey uydura bilməyən müəllif əsərində (əgər əsər demək mümkünsə) XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində er- mənilərlə əlaqəli olan hadisələrə böyük yer ayırmış, daha sonra Nadirin at- dığı addımlarla bağlı bir çox xülasə xarakterli məlumatlar verərək, yalnız əsərinin sonuna yaxın yazır: «İndi də... Ermənistana nisbətdə Nadir şahın siyasətinə ətraflı nəzər salaq». 2 Bildirək ki, ədəbiyyat siyahısı, isim və coğrafi adlar göstəricisi də daxil olmaqla 84 səhifədən ibarət olan bu əsərin yalnız 10-12 səhifəsi kitabın mövzusuna uyğundur. Belə ki, daim Azərbay- can torpaqlarına göz dikən mənfur qon şularımızdan olan müəllif Erməni- standan fərqli olaraq, uzun əsrlərdən bəri Azərbaycan adı ilə tarixdə məlum olan bir ölkənin adına kölgə salmağa çalışaraq, tarixi səhnədə Ermə nistan adını canlandırmağa çalışır. Məsələn, o yazır: «Şərqi Ermənistanda və İranla həmsərhəd rayonlarda (indiki Azərbaycan) xanlıqlar yaradıldı; Şəki, Şirvan, Qandzak (Gəncə), Bakı, İrəvan, sonradan isə Qarabağ». 3 Müəllif, şübhəsiz ki, qəsdən tarixə erməni eynəyindən baxır. Əsl tarixi həqiqəti gör- mək istəmir. Yuxarıda göstərdiyim kimi, ərəblərin istilasından sonra XX əsrin əvvəllərinədək İran ərazisində olan dövlətləri Azərbaycan türkləri idarə etmişdilər. Məhz bu bir daha sübut edir ki, İran məkanında olan dövlətlər Azərbaycan türklərinin yaratdıqları dövlətlər olmuşdur. İran dövlətinin bazasını Azərbaycan ərazisi təşkil etmişdir. Bu ərazidə Azərbaycan türkləri ilə bir yerdə farslar, kürdlər, ermənilər, gürcülər, ərəblər, Qafqaz millətləri və s. yaşamaqla bu ölkədə vahid hakimiyyəti də azərbaycan türkləri idarə etmişdir. Azərbaycan ərazisi məkan olmaqla bu bəylərbəylikdə Dağıs tan, Gürcüstan, indiki Ermənistan, müasir Türkiyə Respub li kasının şərq hissəsi (İqdır, Qars, Ərzurum) və İran İslam Respub - Àçÿðáàéúàí Íàäèð ßôøàð äþâëÿòè 21 1 Ter-Mkrtiçyan L.X. Armenis pod vlastju Nadir şaxa. Moskva, 1963. 2 Yenə orada s. 60. 3 Абдурахманов А.А. Азербайджан во взаимоотношениях России, Турции и Ирана в пер- вой половине XVIII в. Баку, 1964. Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|