Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bilig bilig ya bəgim Bilig sanqa eş bolurə
- Bilik bilin, ey bəgim, (4+3)
- Bilik bilən insana (4+3) Bir gün dövlət yar olur. (4+3)
- Kasıncığımın öyü kadkurarmən. Kadkurduqça Kaşı körtləm
- Kavışıksayurmən. Öz amrakımın öyürmən
- Nişanlımı düşünüb dərdlənirəm. Dərdləndikcə Qaşı gözəlim
- Qovuşmaq istəyirəm. Öz sevgilimi düşünürəm.
146 və çağdaş sənətkarlığın yaradıcılıq xüsusiyyətlərini nəzərə almadan qəliblənmiş ehkamlarla ədəbiyyatı dərk etmək olmaz. Bu mülahizə bizi nəsr dili ilə nəzm sistemlərinə münasibətdə fərqi düzgün müəyyənləşdirməyə imkan verir. Şeir poetikasının elmi əsasları fundamental olmalı və doğru-düzgün nəticələr çıxarmağa yol açmalıdır. Azərbaycan (və Ümumtürk) vəznşünaslığının ən ünlü simalarında biri, əziz müəllimim Əkrəm Cəfər 1977-ci ildə “Elm” nəşriyyatında nəşr etdirdiyi “Əruzşünaslığın əsasları və Azərbaycan əruzu”kitabında yazırdı: “İstər qədim dövrün, istərsə də Sasanilər dövrünün fars şeirində əldə olan parçaların vəznini tədqiq etmiş alimlər onların Heca vəznində yazılmış olması qənaətindədirlər. Məliküş- şüara Bahar bu xüsusda çox aydın yazır: “Fars şeirinin tarixini iki dövrə bölməli: a) heca vəznli şeir dövrü; b) əruz vəznli şeir dövrü. Heca vəznli dövr İslamdan əvvəlki dövr, əruz vəznli şeir dövrü isə İslamdan sonrakı dövrdür”( Əkrəm Cəfər. Göst. əsər. Səh:-33). Məliküş-şüara Bahari 1955-ci ildə Tehranda nəşr etdirdiyi həmin “Tarix-e tətəvvor-e şeir-e farsi” kitabının 24-25-ci səhifələrində qəti şəkildə bildirir: “Bütün pəhləvicə şeirlər əruz vəznində deyil, heca vəznində olmuşdur.”İran ədəbiyatşünası Şəfəq 147 Rzazadə də eyni mövqeyi bölüşərək, “Avesta”nın şeirlərindən misal çəkir və həmin qitələrin 8-lik olçüdə heca vəznli şeirlər olduğunu göstərirdi (Bax, Ə.Cəfər. Göst. əsər. Səh:-33). Sanıram ki, əski şeirdə verlibr şeiri ilə birgə Heca vəznli şeirin nümunələrinin paralelliyinin əsas səbəbi kimi məhz Qədim Türk ədəbiyyatına müxtəlif dini- ideoloji təsirlərin nəticəsi hesab etmək üçün kifayət qədər əsaslar vardır. Türk buddist şeirin aşağıdakı nümunəsinə diqqət yetirək: Bilig bilig ya bəgim Bilig sanqa eş bolurə Bilig bigən ol ərkə Bir gün dövlət tuş bolur. Çağdaş türkcəsi: Bilik bilin, ey bəgim, (4+3) Bilik sənə iş olur. (4+3) Bilik bilən insana (4+3) Bir gün dövlət yar olur. (4+3) (Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. Azərnəşr. Bakı-1993. Səh.: 89-90) Dördlük şəklində yazılmış bütün buddaçı şeirlərdə 7 hecalıdan 20 hecalıya qədər nümunələrə rast gəlinir. Bu metrik sistem təsiri qeyri-dini şeirlərə uzun müddət təsirsiz qalmışdır. Azərbaycan folklorunun Heca vəznli şeirinin yazılı Klassik əruz şeirimiz ilə paralel tarixi, məncə, daha çox XIII əsrlə bağlıdıır. Bu 148 ana dilimizdə ilk klassik əruz şeirinin (İ.Həsənoğlu, Nasir Bakui Şirvani...) başladığı dövrdür. Amma bunu əski Türk verlibr şeiri ilə əski Heca vəznli şeirin haqqında demək olmaz. Göründüyü kimi yazılı nümunələrdə bu tarix ilk orta əsrlərəcən gedib çıxır. Bütün hallarda Azad şeirin tarixinin Qədim türk şeirində digər vəznləri üstələməsi şəksizdir. Yazılı ədəbiyyatda Ümumtürk şeirinin ilk lirik şairi sayılan Aprinçur Tiginin Sevgi şeirlərində verlibrin üstün mövqei açıq-aydın görünür. Avrasiyada Türkün ilk eşq iztirabları əski türk şeirinin ana vəzni olan verlibrdə ifadə olunmuşdur. Bunu qanuni və məntiqi hal sayırıq. A.Tiginin ilk Eşq lirikasından gətirdiyimiz aşağıdakı kiçik bir parçaya diqqət yetirək: Kasıncığımın öyü kadkurarmən. Kadkurduqça Kaşı körtləm Kavışıksayurmən. Öz amrakımın öyürmən Öyür evirürmən ödü... Öz amrakımın Öpükürsəyürmən. ........ Çağdaş türkcə ilə: 149 Nişanlımı düşünüb dərdlənirəm. Dərdləndikcə Qaşı gözəlim, Qovuşmaq istəyirəm. Öz sevgilimi düşünürəm. Düşünüb dururam... Öz sevgilimi Öpmək istəyirəm. (C.Heyət. Göst. əsər. Səh.: 88) Aprinçurun şeirində hecaya xas dördlük bəndləşmə var, lakin hecaya xas bərabər heca kəmiyyəti və daxili ölçü yoxdur. Bu dahi Türk lirikinin İlahi məzmunlu dini- maniçi şeirlərində misralarda heca bərabərsizliyi və daxili bölgü yoxluğu bir yana, hətta heca bənd sistemi də yerli-tipli yoxdur. Bu şeir sisteminin Göytürk dövlətini yıxıb, 745-ci ildə onun yerinə keçən Oğuzların (Doqquz oğur-uyğur xalqının) xaqanı Bugu xanın Mani dinini qəbul etməsindən ötən qısa müddətin hələ zəif olan təsirinin nəticəsi idi. Bu, VIII əsr türk şeirində texniki pozuntu faktı deyil, Apriçur poeziyasında əski Türk verlibr sisteminin güclü surətdə qorunub saxlanması deməkdir. Cavad Heyətin “İlahi şeir” adlandırdığı bu dərin mənalı Azad şeir sistemli əsərə həm vəzn, həm də məzmun tərəfindən nəzər yetirək: Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|