Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
179 Nümanın poetikası, heç şübhəsiz, şaödaş dünya şeirinin biliciləri üçün bu gün də əsl “dərslikdir”. Onu da deyim ki, bundan xeyli müddət sonra, yəni, İranda 70-ci illərin sonunda İslam inqilabından sonra bu cür yenilikçi cərayanlar təkrar baş qaldıraraq, öz yeniləşmə axınlarını azərbaycandilli “Varlıq” jurnalında da davam etdirdilər. Əlbəttə, bu barədə geniş danışmaq da olar. Lakin bu bizim mövzumuzun sahəsi deyildir. Ədəbiyyatşünaslıqda Vəznin yaranması və inkişafı məsələsinə tarixilik baxımından düzgün yanaşmaq lazımdır. Mədəni irsə düzgün elmi baxışın formalaşması onun həm qorunub saxlanması, həm də inkişaf etdirilməsi işində yeganə yoldur. Bu təməl prinsip tələb edir ki, əsərin həm məzmununa, həm də həmin məzmunla sıx vəhdətdə olan bədii formaya ilk öncə tarixilik baxımından yanaşılsın. Alademik M.C.Cəfərov yazırdı: “Qabaqcıl ədəbi ənənələrdə məzmun cəhətdən demokratik, sosialist (ictimai-N.F) ünsürlər olduğu kimi, bədii forma cəhətdən də demokratik, sosialist (ictimai-N.F.) ünsürlər vardır.”(M.C.Cəfərov. Şeirimizin dili və vəzni haqqında. Məqalə. Füzuli düşünür kitabı, Azəruşaqgənc nəşriyyatı, Bakı-1959, səh.: 218). Bu cəhətdən pr. Əkbər Ağayevin Əski Türk Xalq verlibr şeirindən heca və digər sistemli vəznlərə keçidin spesifikasını əks 180 etdirən fikirləri Sovet dövrü üçün ədəbiyyatşünaslıqda üstün fikirlərdən biri kimi daha çox maraq doğurur: “Türk sistemli Azərbaycan dilinin öz quruluşu da bu hər iki imkana (tonik və sillabik vəznlər nəzərdə tutulur-N.F.) yol verirdi, yəni ritmik vahid olan təqtilərdə (ritmik bölgüdə) alliterasiya söz kökü morfemlərinin vurğusuna əsasən güclü başlanğıc uyğunluğu (səs və heca təkrarı) yaradırdı, beləliklə də, sonrakı hecaların tədriclə eyni kəmiyyətdə və təqtidə (bölgüdə) poetik təşkili üçün yol açırdı. Əvvəllər bir müddət (alliterasiyanın başlanğıcda güclü olduğu dövrdə) misraların sayı çox fərqli olurdu, amma getdikcə bu fərq azalırdı, buna görə də, məsələn, “Dədə Qorqud” şeirlərində hecaların sayı fərqli olan misralarla bərabər, hecalarının sayı bir-birinə uyğun gələn misralar da var. Eyni zamanda, heca və səsi təşkil edən , onu ritmik vahidə çevirən alliterasiya tonik vəzn üçün də yolaçırdı, çünki hər təqtidə (bölgüdə) olan hecaların deyilişinə, tələffüzünə sərf edilən vaxt bütün misradakı hecaların ritmik təşkilində mühüm rol oynayırdı. Yəni hecanın sayının misralarda artıqlığı və ya əskikliyi səsin və ya hecanın deyilməsi vaxtı ilə tənzim olunurdu. Bu isə tonik vəzndən metrik vəznə açılan yol idi. ”(Əkbər Ağayev. Azərbaycan sovet poeziyası. Monoqrafiya, Azərbaycan jurnalı, Bakı- 1974, № 1, səh.:132-133; Seçmələr bizimdir-N.F. ). 181 Burada mübahisəli xeyli məqamlar olduğu göz qabağındadır. Əvvəla, sovet ədəbiyyatşünası əski türk şeirini “tonik vəzn” adlandırır, heca metrikasını isə “metrik vəzn” adlandırır. Beynəlxalq terminologiyada “metrika” vəzn deməkdir. Bu termin bütün vəznlərin ortaq terminoloji aparatına şamil edilir. Alim anlayışları dolaşdırmışdır. Tutaq ki, onun dilində “tonik vəzn” Əski Türk verlibr şeirinin vəzni kimi başa düşülmüşdür. Bu mülahizələrdə Türk dillərinə xas olmayan daha bir xüsusiyyətdən bəhs edilir. Belə ki, vurğudan-tonizmdən danışılır. Lakin söz vurğularının sabit yeri olmayan türkdilli xalqların heç birində heç vaxt tonik şeir olmayıb və olmayacaq. Nəhayət, Heca vəzni Əski Türk azad şeir sistemindən heç zaman başqa bir vəznə “transformasiya ”olunmayıb və olunmayacaq. Sadəcə, buradakı müqayisələr mücərrəd təxminlərdən başqa bir şey deyil. Bu probllemin ortaya çıxmasına əsas səbəb milli ədəbiyyatşünaslığımızda Əruzun tədqiq qədər Heca sisteminin tarixi poetikada indiyəcən ciddi araşdırılmamasıdır. Heca vəznli ilk şeir nümunələri türkdilli yazılı ədəbiyyatda dini-mistik şeirlərin mətnində gızə dəyir. Müxtəlif buddist, maniçi, hind- sanskrit, pəhləvi-zərdüşt mətnlərin tərcümə və ya orijinal bədii ifadəsi olan mətnlərin xaricində Qədim Türk şeirində heç bir yazılı nümunədə Heca vəzni 182 nəzərə çarpmır. Bu, çox təbii və məntiqi haldır. Digər ictimai sahələrdə olduğu kimi Ədəbiyyatda da ilk məcburi kanonizasiyalar quldarlıq quruluşlu cəmiyyətlərdən başlanğıc götürür. Mətnin kanonizasiyası daha çox Quldarlığın monoteizm mərhələsi ilə bağlıdır. Yazının kahinlər əlində silah kimi qorunduğu dövrlərdən etibarən Allaha aid edilən mətnləri fövqəlbəşər hesab edilən kahinlər mühafizə etmək məqsədləri üçün kanonlaşdırmağa məcbur idilər. Bu belə də oldu. Monoteizm uğrunda ilk açıq mübarizə eramızdan əvvəl XXI əsrdə baş verdi. İlk dəfə talmudistlər- Tövrata şərh yazan yəhudi ravvinləri müqəddəs mətnlərin ilahi mənşəyinini nəzərə alıb, onun toxunulmazlığına və ehkamlaşdırılmasına qərar verdilər. Bu tarixdə bizə məlum olan bildiyimiz ilk mistik kanonlaşdırmadır. Sonralar xristianlıqda və İslam dininin yaranması və inkişafı ərzində müqəddəs mətnlərin kanonizasiyası prosesləri davam etdirildi. Dini-mistik şeirlərdə də eyni hal baş verdi. Şeir vəznlərinin kanonik xüsusiyyətləri ilk başlanğıcdan dini xarakterlidir. Yalnız sərt kanonik sistemlə qapanıb qalmamış Azad şeir barədə bunu demək olmur. Çünki Avrasiya coğrafiyasının əsas siması olan slavyan-türk superetosunun klassik Quldar pejimlərindən keçib gəlmədiyi danılmaz tarixi faktdır. Moskva mərkəzləşdirilmiş çarlığının Monqol-tatar Dövlət Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|