Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
191 Ədəbiyyatşünaslıqda bu cür əsaslandırılmamış bəsit mərhələşdirmələr aparılması qeyri-elmi qənaətlərin yaranmasına, vulqarlığa səbəb olur. Bəzən ədəbiyyatın inkişafında müəyyən kəsintilərin yaranmasına yol açır. Belə bir hal uzun illər ərzində Azərbaycanda klassik əruz şeirini “saray ədəbiyyatrı”, “keçmişin qalığı“ və s. elan edənlərin kəraməti sayəsində milli mədəniyyətimizə ağır zərbə vurmuşdur. Şeir vəznləri barədə bu cür vulqar, yanlış və zərərli mülahizələrə ədəbiyyatşünaslıqda bir dəfəlik son qoyulmalıdır. Bunu necə ciddi qəbul etmək olar: “Üç vəzn- heca vəzni, antik vəzn və əruz vəzni şeir vəznləri tarixində üç mərhələ təşkil edir. Heca vəzni birinci mərhələdir. Onun yaradılması dövrü daha qədimdir. Onu sonrakı vəznlərə nisbətən ibtidai vəzn adlandırmaq olar. Onun sistemində müəyyənsizliklər, misra bölümləri arasında fonetik uyğunsuzluqlar olur, şeirin özünəməxsus musiqisi baxımından onda qüsurlar çoxdur.”(Əkrəm Cəfər. Göst. əsər. Səh.: 54). Heca vəzninin ilk yaranma dövrü qədim farsdilli dini ədəbiyyatda, yaxud başqa bir qədim dildə dəqiq araşdırılıb öyrənilməsi Tarixi poetikanın vəzifəsidir. Bu barədə əlimizdə heç bir tutarlı elmi mənbə yoxdur. Lakin onun pəhləvi-zərdüşt dini-mistik abidələrinin poetik mətnlərində işləndiyi dəqiq tarixi faktdır. Elə isə bu vəznin ən azı Qədim yunan antik şeiri ilə təqribən eyni dövrün məhsulu 192 olduğu, onunla eyni səbəbdən, yəni əski dini fikir və düşüncələrin kanonizasiyası üzündən poetik sistem halına gətirilməsi şübhə doğurmur. İkincisi, vəzn kimi tarixə ilk qədəm atan metrik ölçünün Azad şeir sisteminin ola bilməsi ehtimalı da az deyil. Bu, yalnız Krit (Egey dənizi) heca ideoqramları, habelə “B”xətti sistemli Mikena sillabarilərinin mətnləri tamamilə oxunub qurtarandan sonra müəyyənləşə bilər. Əski türk yazıları ilə eyni genezisə malik bu mətnlərin Qədim Troya ilə bağlantıları olduğuna şübhə yoxdur. Bütün hallarda tarixi qəqiq araşdırılmamış vəznlərin haqqında tələsik qənaətlər çıxarmaq yalnız elmin zərərinədir. Heca vəznli şeirin ahəngdarlığının və musiqiliyinin digər vəznli şeirlərdən aşağı keyfiyyətdə olmasını Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirinin səslənməsi (musiqi və mətn kimi) ilə yoxlamaq daha doğru olar. Dilimizdə ana laylası qədər şirinlikdə səslənən bu şeirə digər vəznlərdən aşağı keyfiyyət nişanı yapışdırmaq nə dərəcədə doğru sayıla bilər?.. Hələ analarımızın əksəriyyətlə Heca vəznində oxuduğu oxşama, layla və digər müxtəlif beşik nəğmələini necə “primitiv” adlandırmaq olar?.. Ə.Cəfərin əruz vəznininin Sovet dövrü poeziyasında itirilmiş mövqeyini bərpa etmək üçün Heca şeirinə belə neqativ münasibəti, əslində, ideoloji bosslarla elan olunmamış müharibəsi idi. Çünki rəsmi ədəbiyyat 193 ideoloqları da Əruzun əleyhinə olaraq, məhz Heca vəznini ən milli, ən xəlqi şeir statusuna qaldırmışdılar. Nəinki Azərbaycan, bütün ümumtürk ədəbiyyatında mədəniyyətimizə İslamla birgə ayaq qoymuş Əruz vəznli şeirin həmişə əziz yeri olmuşdur. Bu ədəbiyyatın ilk türkdilli nümunəsi Yusif Balasuqunlunun (1017- 1077) “ Qutadqu Bilik” (Səadət kitabı) poemasıdır. Azərbaycan klassik şeirinin isə tarixi XIII əsrdən İzzəddin Həsənoğlu və Nasir Bakuvi Şirvani ilə başlayır. Nəsimi, Qazi, Həbibi, Füzuli, Xətai, Nişat, Bahar, Seyid Əzim, Nəbati, Məşədi Azər, Ə.Vahid kimi dühaların yaradıcılığına kim “ögey-yad”damğası vura bilər?.. Azərbaycan vəznşünaslığında bu kimi fikirlərin elmi mövqedən səslənməsini gülünc hal hesab edirik. Bütün bunlar düzgün elmi şəkildə işlənib hazırlanmış tarixi poetikamızın yoxluğu üzündədir. Bu vəziyyət verlibr şeirinin də araşdırılmasında xeyli sünii çətinliklərin yaranmasına səbəb olur. Amma milli ədəbiyyatşünaslığımızda bu sahədə müsbət addımların tamamilə atılmadığını da demək düzgün olmaz. Məsələn, Əkbər Ağayevin aşağıdakı fikirləri vəznlərin tədqiqi sahəsində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında həm müsbət meyllərin olduğunu, həm də bəzi qüsurlu qənaətlərin özünə hələ də yer aldığını açıq-aydın göstərir: “Türkdilli şeirin qədim poetikası ilə ərəb poetikasının vəzn və 194 qafiyə sistemi arasında baş verən qovuşma, birləşmə və qarşılıqlı təsir prosesi X-XI əsrlərdə ilk nəticələrini vermişdi. Biz bunu “Qutadqu Bilik” əsərində, Mahmud Kaşqarinin məşhur lüğətindəki şeir parçalarında, Azərbaycan ədəbiyyatında isə bir tərəfdən, fars və ərəb dillərində yaradılan poetik nümunələrdə, digər tərəfdən isə“Dədə Qorqud” əsərindəki müxtəlif şeirlərin bir qismində görürük. Həmin qarşılıqlı qovuşma və təsir prosesinin sonrakı daha güclü mərhələsi XIII-XIV əsrlərdə özünü göstərmişdir. Nəsimi poeziyasında türkdilli şeir poetikasının prinsipləri ilə ərəb-fars poetikası prinsipləri üzvi surətdə birləşmişlər. Əruz vəzni və qafiyə prinsipləri də Nəsimi şeirində xeyli irəliləmiıdir, bununla belə Nəsimi şeirində qədim Azərbaycan şeiri üçün səciyyəvi olan türkdilli poetikanın bir sıra elementləri, o cümlədən alliterasiya izləri də qalır.”(Ə.Ağayev. Göst. əsər. Azərbaycan jurnalı № 1. Səh.:191-192). Mənfi meyl burada hələ də vəznlərin hibridləşdirilməsi kimi bir prosesin haqqında bəhs açılmasıdır. Mənim qəti fikrimcə, heç bir vəzn digər vəzn ilə heç vaxt hibridləşməyib. Vəznlərin yaranması əlahiddə bədii- estetik hadisədir. Təsirə qaldıqda bu, bütün zamanlarda bütün ədəbiyyatlarda olub və olacaq. Əruzun türkdilli ədəbiyyata gəlməsi ayrıca bir ədəbi hadisədir. Onun ilk nümunələrində əski türk verlibrinin Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|