Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU
Krossinqoverin mexanizmi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Krossinqoverin mexanizmi Meyotik krossinqover.
- Somatik krossinqover.
~ 140 ~ Krossinqoverin mexanizmi Meyotik krossinqover. Yuxarıda qeyd olunmuşdur ki, meyozun profaza mərhələsində xromosomlarda, krossinqoverin mexanizmi homoloji xromosomların hərəkət tərzindən asılıdır. Krossinqover hadisəsi dörd xromatid mərhələsində baş verir və xiazmların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məlumdur ki, rekombinasiyanın faizini meyozların sayının çox olmasının əsasında təyin edirlər. Homoloji xromosomların eyni sahələri arasında mübadilə getməsi tədqiq olunan genlərin arasındakı məsafədən asılıdır. Genlər bir-birindən nə qədər uzaq yerləşirsə, bir o qədər də mübadilə üçün imkan artır. Lakin krossinqoverin faizi 50-dən artıq olmur. Fərz edək ki, birqat krossinqover baş verib, yeni bivalentdə cəmi 4 xiazm əmələ gəlib və dörd xromatidlərdən yalnız iki qeyri-bacı xromatidlər arasında mübadilə gedib. Deməli, hər bir bivalentdə 50% xromatid, yəni gələcək xromosomlar, rekombinant 50% isə qeyri-rekombinant olacaqlar. İki meyotik bölünmənin nəticəsində, iki qamet valideyn tipinə malik, ikisi isə rekombinant olacaqlar (şəkil 44). Buna görə də, meyoza məruz qalmış bütün hüceyrələrdə (yəni 100%) xromosomların hansısa bir sahəsində birqat krossinqover baş verərsə, belə halda da yalnız qametlərin 50%-i krossinqoverli xromosomlar daşıyacaq. Ancaq krossinqover hesabda olan hər bir cüt xromosomun eyni sahəsində bütün hüceyrələrdə baş vermir və belə hüceyrələrin sayı, genlərarası məsafə nə qədər az olarsa, bir o qədər azalır. Buna görə tədqiqat edilən genlərə görə krossinqoverli xromosomların sayı həmişə az olur. Əgər bir bivalentdə, bir yox iki və artıq mübadilələr baş verirsə, onda xiazmların sayı bir neçə olacaq. Bir halda ki, bivalentlərdə dörd xromatid olur, şübhəsiz ki, sahələrarası mübadilələrin ehtimallığı artır və mübadilədə iki, üç və yaxud dörd xromatid iştirak edə bilər. 48-ci şəkildə belə mübadilələrin sxemi öz əksini tapmışdır. Şəklin birinci hissəsində yalnız iki xromatid arasında rekombinasiya baş verir, qalan ikisində isə heç bir mübadilə getmir, ikinci və üçüncü hissələrdə üç xromatidlər rekombinasiyaya uğrayır, hərəsində bir xromatid mübadilədə iştirak etmir, şəklin dördüncü hissəsində bütün dörd xromatidlər arasında rekombinasiya baş vermiş olur. Xromosomların uzunluğu və xiazmlar arasında müəyyən asılılıq var. Çox qısa xromosomların bivalentlərində cəmi bir xiazm olur, xromosomlar uzandıqca xiazmların sayı 10-a qədər artır. ~ 141 ~ Şəkil 47. Birqat krossinqoverdən sonra qametlərin əmələ gəlməsi sxemi: 1 – valideyn qametlərdə yerləşməsi; 2 – rekombinant qametlər. Şəkil 48. İkiqat xiazmların sxemi və xromatidlərarası ikiqat mübadilə: 1 – qeyri-bacı xromatidlərarası resiprok ikiqat mübadilə (iki tel mübadilə olunub); 4 – bütün xromatidlərarası komplementar mübadilə (dövr tel mübadilə olunub); 2, 3 – üç xromatidlərarası diaqonal mübadilə (üç tel mübadilə olunub). Krossinqover hadisəsini izah etdikdə, biz bir qayda olaraq, yalnız ~ 142 ~ qeyri-bacı xromatidlər arasında gedən krossinqoverdən söhbət etmişdik, bacı xromatidlərarası gedən mübadilələr rekombinasiyaya gətirib çıxarmır, çünki onlar genetik nöqteyi-nəzərdən eyni olurlar. Buna görə, belə mübadilənin kombinativ dəyişkənlikdə bioloji mexanizm kimi heç bir əhəmiyyəti olmur. Somatik krossinqover. Qeyd etdiyimiz kimi, qametlərin əmələ gəlməsində I meyozun profaza mərhələsində krossinqover hadisəsi baş verir. Lakin bununla yanaşı, canlı orqanizmlər somatik hüceyrələrdə də mitoz zamanı krossinqover hadisəsi baş verə bilər. Bunu mitotik krossinqover adlandırmışlar. Məlumdur ki, mitozun profaza mərhələsində homoloji xromosomlar arasında konyuqasiya getmir və onlar bir-birindən asılı olmayaraq qütblərə çəkilirlər. Lakin bəzi hallarda homoloji xromosomlar arasında sinapsis hadisəsi müşahidə olunur və xiazmalara bənzər fiqurlar əmələ gəlir, amma bununla yanaşı xromosomların sayının reduksiyası müşahidə olunmur. Somatik krossinqover əlamətlərin əmələ gəlməsində mozaikliyə gətirib çıxara bilər. Bu hadisənin mexanizmini aşağıdakı misalla izah etmək olar. İlişikli resessiv y (bədənin rəngi sarı) və sn (ütülmüş tükcüklər) genlərinə malik olan dişi drozofil fərdlərinin bədəni boz və normal tükcüklərə malikdir. Əgər samotik hüceyrələrdə resessiv y və sn genləri daşıyan xromosomda krossinqover baş verirsə, fərdlərin bədənində resessiv əlamətlərə malik olan xallar əmələ gələcək (şəkil 53). Şəkildən görünür ki, əgər qeyri-bacı xromatidlər arasında mübadilə baş verirsə, mitotik krossinqoveri müəyyən etmək olar. Bir mitozun nəticəsi kimi əmələ gələn iki hüceyrə çoxalma nəticəsində iki növ təxminən bərabər ölçüdə ləkə şəklində toxuma verəcək və bu toxumaların hüceyrələrində resessiv əlamətlərə malik olan əlamət meydana gələcək, çünki y və sn genləri krossinqoverin nəticəsində homoziqot vəziyyətinə düşmüş olurlar: sn y sn y ysn ysn . Boz bədəni və normal tükcükləri olan drozofil milçəyinin bədənində sarı rəngli və normal tükcükləri olan bir ləkə, digər ləkənin isə boz rəngi və ütülmüş tükcükləri olacaq. Bir halda ki, ləkələrin əmələ gəlməsi dörd xromatid mərhələsində baş verən mübadilənin nəticəsidir, bu bir daha artıq onu sübut edir ki, krossinqover xromosomların yox, xromatidlərin arasında gedir. Buna görə krossinqoverin mexanizmi və genetik təsirləri haqda danışdıqda asan olmaq üçün xromosomlararası mübadilədən söhbət gedir, əslində isə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|