Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 125
nun yerini qəzəb tutdu. Bu səbəbdən ancaq yüz atlının keçə biləcəyi bir ke- çiddə əzmlə döyüşə hazırlaşdılar, keçiddəki yol üstündə tarğan düzəltdilər 1 . Oğuzlar burada Səncərin ordusunu bir həmlədə dağıtdılar (məhərrəm, 548- mart-aprel, 1153). Səncər bir dəstə əsgəri ilə pərişan halda Bəlxə tərəf qaçdı. Oğuzlar arxadan gəlib çatdılar, bir də vuruşma oldu. Səncər yenə məğlub olaraq səfər ayında (aprel-may) Mərvə getdi. Oğuzlar Mərvə hücum elədilər. Onların yaxınlaşdığını eşidən Səncər və əsgərləri döyüşməyə cəsarət etmə- dən oradan uzaqlaşdılar. Oğuzlar Mərvə girib şəhəri görünməmiş şəkildə yağmaladılar (cümadül-əvvəl). Bir müddət sonra Sultan Səncəri ələ keçirən oğuzlar hökmdarı taxta oturdaraq ona təzim etdilər və itaət edəcəklərini söy- lədilər 2
Oğuzlar mövcud vəziyyəti qorumaq və xarici müdaxilələrin qabağını al- maq üçün Səncəri qorumağı və onu hökmdar kimi göstərməyi öz siyasətləri- nə uyğun hesab edirdilər. Oğuzlar Səncəri də yanlarına alıb rəcəb ayında Mərvə qayıtdılar və
şəhəri əvvəlkindən də daha qorxunc bir şəkildə yağma- ladılar. Bu yağmaya xalqın onları təhrik etmiş olması mümkündür. Deyildi- yinə görə, birinci və ya ikinci dəfə şəhər üst-üstə üç gün yağmalanmışdı. Oğuzlar bu yağma zamanı birinci gün qızıl, gümüş və ipək əşyaları, ikinci gün düyü, mis, tunc və dəmir əşyaları, üçüncü gün isə yataq-yastıq içini, küp, çömçə, qapı və çərçivələri alıb aparmışdılar. Bu, əslində yağmalı toy adətinin geniş miqyasda tətbiqindən başqa bir şey deyildi. Oğuzlar bozqır- larda həmişə mövcud olan bu adətin oturaq əhali yaşayan yerdə də həyata keçirilməsini təbii sayırdılar. Bu əsnada Nişapura qaçmış Sultan Səncərin əyan-əşrəf və əmirləri orada Səncərin qardaşı oğlu Sultan Məhəmməd Tapar oğlu Süleyman şahı hökmdar elan etdilər. Süleyman şah Mərv üzərinə yürüş eləsə də, onun əsgərləri oğuzlardan o qədər qorxmuşdular ki, onları görər- görməz arxalarına baxmadan qaçdılar. Onları təqib edən oğuzlar yolları üs- tündəki Tusu yağmaladıqdan sonra Nişapura gəldilər (şəvval, 548-dekabr - yanvar, 1153/1154). Bu şəhər də Mərv kimi qorxunc şəklində yağmalandı. Yağmalar zamanı xeyli adam da qırılırdı. İsfərayin və Cüveynə qədər hər yanı yağmalayan oğuzlar Nişapuru təkrarən yağmalayaraq oradan uzaqlaşdılar. Bütün bu yü- rüşlər zamanı Səncər də yanlarında idi. Qaçmaması üçün onu dəmir bir qə- fəsin içində saxlayırdılar. O dövrdə islam aləmində belə vəziyyətlərdə adə- tən bu cür hərəkət edirdilər.
1 Tarğan: oğuzların müdafiə zamanı düşmənin hərəkətini və hücumunu çətinləşdirmək üçün ancaq kötükləri və s. düzəltdikləri maneə, barrikada. 2 İbn ül-Əsir, XI, s. 81. Zahir Nişapuri (Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Zikri-tarixi-ali-Səlcuq, s. 95) və ibn ül-Əsirin nəql etdiyi digər bir rəvayət (XI, s. 79-80) Səncərin ilk vuruşmada əsir alındığını bildirir. Lakin biz ibn ül-Əsirin ikinci rəvayətini doğru hesab edirik, çünki burada hadisələrin ayı və günü göstərilir. “Əxbar ül-dövlət is-səlcuqiyyə”dəki ifadələr də (s. 123) ikinci rəvayəti təsdiq edir. FARUQ SÜMƏR 126
Səncərin ora-bura dağılmış əmirləri Nişapurda yığışaraq qaraxani Mə- həmməd xanın oğlu, Səncərin qardaşı oğlu Mahmudu hökmdar elan etdilər. Sultan Mahmud həmin günlərdə Heratı mühasirəyə alan oğuzların üzərinə səfər etdi. Tərəflər arasında dəfələrlə vuruşma oldu, əksəriyyəti də oğuzların qələbəsilə başa çatdı. 550-ci ilin cümadiyül - əvvəl ayında (iyul-avqust, 1155) oğuzlar Mərvə qayıdaraq oradan Mahmuda elçi göndərib sülh bağla- dılar. Mahmud da öz sələfi Süleyman şah kimi zəif Ş əxsiyyət idi, bütün qüvvə əmir Müəyyəd Ay-Abanın əlində cəmləşmişdi. Ay-Aba Nişapurdan əlavə Tus, Nəsa və Abivərdi də ələ keçirmişdi. Səncərin digər əmiri Aytak da Rey bölgəsinə hakim olmuş, başına 10 min atlı yığmışdı 1 . Oğuzların əlindəki yerlər Bəlx, Mərv və Səraxs bölgələri idi. Belə görü- nür ki, bu ərazi onlara kifayət edirdi. Oğuzların obaları isə əvvəlki kimi Bəlx ətrafında yerləşirdi. Mahmud xanla sülh bağlandıqdan sonra Səncərin əmirləri Mərvə gedib onunla görüşə bilirdilər. Ancaq görüşdə oğuz bəylə- rindən Tuti bəy, Qorqud, yaxud Səlmənəçi və Böyük Davud hökmən iştirak edirdilər. 551-ci ildə (ramazan-oktyabr-noyabr, 1156) Müəyyəd Ay-Aba ke- şik çəkən oğuzları aldadaraq Səncəri Bəlxdən Termezə qaçırtdı. Bir müddət orada qaldıqdan sonra Səncər Mərvə gəldi. Bəlx bölgəsindəki oğuzlar Sən- cərin nə edəcəyini maraq və təşvişlə gözlədilər. 72 yaşlı ruhən düşkün, xəzi- nəsi boş, ölkəsi xarabazar, əsgəri dağılmiş bir insan nə edə bilərdi? Gerçək- dən, Səncər heç bir təşəbbüsdə bulunmadan xilas olduqdan 7 ay sonra kədər içində Mərvdə öldü (14 rəbiüləvvəl 551-7 may 1156) və göy kaşısının bir- günlük məsafədən göründüyü söylənən möhtəşəm türbəsində dəfn edildi. Beləliklə, qüdrət və həşəməti şair və mühərrirlər tərəfindən göylərə çıxarılan Sultan Səncərin aqibəti bu cür gözlənilməyən şəkildə sona çatdı. Heç
şübhə yox idi, bu, öz doğma qövmünə qarşı ətrafındakı iranlılardan fərqlənməyən davranışın qaçınılmaz nəticəsi idi. Səncərin yaşlılığı ona haqq qazandırmır. Oğuzların bütün yalvarışlarını və əlverişli təkliflərini rədd etməsi onun öz eldaşlarını məhv eləmək düşüncəsində olduğuna zərrəcə şübhə yeri burax- mır. Halbuki hətta Sultan Mahmud Qəznəvi belə Səncərin bu oğuzlardan heç də daha az yağmaçı və daha az təhlükəli olmayan babaları haqqında bu qədər rəhmsiz davranışda bulunmamışdı. Səlcuqluların öz eldaşlarına qarşı biganə və diqqətsiz qalmaları, onları dövlət xəzinəsindən məhrum etmələri, özlərinə isə təxminən yad bir qövm nəzəri ilə baxmaları türkmənlərə o qədər təsir eləmişdi ki, bunun acı xatirə- ləri XVII əsrdə Xarəzm türkmənləri arasında hələ də yaşayırdı. Nəticə eti- barilə bu biganəlik və yanlış hərəkət, yəni səlcuqluların həm İranda, həm də Anadoluda öz qövmlərinə qarşı bu davranişları öz dövlətlərinin süqutunda mühüm bir amil olmuşdur.
1 İbn ül-Əsir, XI, s. 81-83. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|