O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
276 XIII BOB ________________________________________________________ SHAXS PSIXOLOGIYASI METODOLOGIYASI VA METODLARI __________________________________________________________ 1.Psixologiyada shaxs fenomeni. 2.Shaxsni izohlashdagi o‗ziga xosliklar. 3.Shaxs metodologiyasining nazariy yondashuvlari va uni o‗rganish metodlari. Inson tabiataining o‗ziga xos tomonlaridan biri uning jamiyat hayoti bilan bog‗langan tomoni bo‗lib, bu shaxs muammosini o‗rganishni taqozo etuvchi jihati hisoblanadi. Inson mavjudligining turli jabhalardan o‗rganish uzoq tarixiy davrli an‘analarga ega. Bu esa insonning shaxslilik aspektidagi ko‗p o‗lchamlilik, ko‗pqirralilik va xilma xillik uning o‗ziga xosligini belgilaydi. Ular quyidagi jihatlar bilan xarakterlanadi: shaxs fenomenining tushunish asosida qarashlar, e‘tiqod, tafakkurlash uslublari bilan bog‗liqligi. shaxs tushunchasining fanlararo statusga egaligi. shaxsning tavsiflashning imkoniyatlari keng va boy ekanligi. individ, individuallik, faoliyat sub‘ekti va shaxs tushunchalarining o‗zaro o‗xshashligi va o‗zaro aloqadorligi. shaxs tushunchasi etimologiyasining xilma xilligi. Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ ajralmas, alohida zot degan ma‘no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‗lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‗q, oddiy malakalarni o‗zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb atash an‘ana tusiga kirib qolgan, chunki o‗sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‗la oladi. Individ sifatida yorug‗ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta‘sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‗idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‗lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a‘zolari, mahalla ahli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og‗ushida, ularning qalb to‗risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‗liq bo‗lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi. 277 Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniyatiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning o‗zi kimgadir ruhiy hisni uyg‗osa, boshqa birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta‘sir qiluvchi barcha tashqi qo‗zg‗atuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig‗indisi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‗ladi. Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir, ya‘ni yakkaholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‗indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‗xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi qayg‗u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‗lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning mangulikka yo‗nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‗zining qadr-qimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta‘lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‗zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog‗liq degan nazariyaning namoyandalari bo‗lmish hozirgi zamon uzoq chet el (AQSh, Angliya, Fransiya, Germaniya, Shvesariya va boshqalar) psixologlari oqibat natijasida shaxsning tuzilishini o‗sha ikkita asosiy omillarga, ya‘ni biologik va ijtimoiy (sotsial) voqeliklarning ta‘siriga bog‗liq bo‗lgan tuzilishining mavjudligidan manfaatdordirlar. Har bir shaxsning hayotda erishgan yutuqlari, baxtini xarakterlovchi ma‘lum mezonlar borki, uni o‗rganishda alohida fan yo‗nalishiga zarurat tug‗iladi. Bu esa insonning ijtimoiy faolligini ta‘minlovchi shaxs tushunchasi bilan xarakterlanadi. Shaxs faol faoliyat sub‘ekti bo‗lib, u hayotining barcha bosqichlarida shakllanib, rivojlanib boradi. Shaxsning qanday tarkib topishi uning yaxshi oila a‘zosi yoki ota-ona bo‗lishi, uning salomatligi ham hayotda egallaydigan karerasiga ham o‗z ta‘sirini o‗tkazadi. Shaxs hayotda o‗zining imkoniyati va tanlovlarini cheklashi yoki kengaytirishi mumkin. U shaxsning boshqa insonlar bilan ma‘lum tajribalar almashuviga xalaqit berishi yoki boshqalar uchun ko‗proq xizmat qilishiga olib keladi. Hayotda shunday toifa insonlar uchraydiki, ular boshqalarni o‗ziga jalb eta oladigan yoqimli va xushmuomala bo‗ladilar. Bunday insonlar bilan 278 do‗stlashishi, ular bilan do‗st, qo‗shni yoki hamkab bo‗lish xohishi paydo bo‗ladi. Agar siz boshqaruvchi bo‗lsangiz, u holda uni xodim sifatda tanlagan bo‗lardingiz. Agar siz biror bir hayotiy qarorni qabul qilishga harakat qilsangiz munosabat o‗rnatayotgan kishingizni idrok etishingizga ko‗ra muomala o‗rnatasiz. Siz biladigan shunday mashhur insonlar borki, ular bilan munosabat o‗rnatish ba‘zan og‗ir kechadi. Bunday qiyofali insonlar dushmonona, tajovvuzkor, nodo‗stona, yoqimsiz yoki qiyin munosabat o‗rnatuvchilardir. Siz ular bilan muomala qilishda, xodim sifatida tanlashda o‗zingizni chetga olasiz. Bunday sharoitda siz shaxs haqida qanday xulosaga kelganingiz singari, boshqalar ham sizga xuddi shunday xulosalarga kelishlari shubhasiz. Bunday o‗zaro o‗rinalmashuvchi mulohazalarga doimiy ravishda yangi insonlar bilan tanishish zarurat tug‗ilgan sotsial vaziyatlarda duch kelinadi. Bu esa shaxsning o‗ziga bo‗lgan xos xislatlarini aniqlashga olib keladi, masalan, tanishingiz kirishimli yoki tortinchoq. Bu faktorlarni tahlil eta olish shaxs haqidagi umumiy tasavvurlarga ega bo‗lishga yetarlicha imkon beradi. Shaxsni izohlash. Shaxs psixologiyasining predmeti uni izohlashga nisbatan anchagina murakkab xarakterga ega, chunki insonlar xilma xil bo‗lganligi bois har xil vaziyatlarga qarab, o‗zgarib turadilar. Shu sababli shaxsni tushunarli tilda izohlash uchun mos aniqlik va izohga ega bo‗lish lozim. O‗z navbatida shaxsni mos tarzda izohlashga mos keladigan tilga ham ega bo‗lish kerak. Oqibatda shaxsni o‗rganishning o‗ziga xos prinsiplari va baholash vositalari-testlarni shakllantirishga olib keldi. Psixologiyada shaxsni tushunishda uning xarakterlovchi bir qator tushunchalarni qo‗llashga olib keldi: |