O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov
Yüklə 5,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Moliyalashtirish shartlari
Bozorga umuman bir xil xususiyatlarga ega bir necha obyekt sotuvga chiqarilgan, deb faraz qilaylik. Ularning hammasi sotilganidan keyin esa qiymatlari bir-biridan katta farq qilgani ma‘lum bo‗ldi. Buning eng ehtimolga yaqin sabablaridan biri bitimlarni moliyalashtirish shartlaridagi tafovutlardir. Masalan, xaridor katta sotilish narxiga ko‗nishi va bunda bozornikidan pastroq foiz qo‗yilmasi bilan sotuvchidan kredit olishi mumkin. Bitimlar ishtirokchilarining eng katta foyda olishga intilishlari hisob-kitoblarning turli variantlarini vujudga keltiradi. Bu variantlar esa o‗z navbatida obyektning sotilish narxiga ta‘sir qiladi. 242 Moliyalashtirish shartlari uchun tuzatishni hisoblash moliyaviy bitimlar mazmuniga bog‗liq bo‗ladi. Bunday hollarda ko‗pincha sotilish va moliyalashtirish shartlari uchun tuzatishlar birlashadi. Bitimning eng ko‗p tarqalgan shartlari yana shunday bo‗ladiki, unda sotuvchi bandlarni, ya‘ni qarz beruvchi kreditni taqdim qilishi uchun talab etgan qarz summasining foizlarini to‗laydi. Bu holda tuzatish uchun sotilish narxidan pulda ifodalangan bandlar kattaligi ayiriladi. Yana boshqa bir eng ko‗p tarqalgan hol – bu kelishuvning sotuvchi tomonidan moliyalashtirilishi, ya‘ni uning xaridorga ipoteka qarzini taqdim etishidan iborat. Bunday shartlarni tuzatish uchun foizning bozor me‘yoridagi ipoteka qarzining pul oqimlarini diskontlashni ishlatish mumkin. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, xaridor obyektni qarz muddati tugaguniga qadar sotishi mumkin, shu sababli diskontlash uchun qarz muddatlari kamaytirilishi mumkin. Ipoteka qarzi bozornikidan pastroq foiz qo‗yilmasi ostida taqdim etilganida uning haqiqiy qiymati qarz muddati davomida bozor foiz qo‗yilmasi sharoitidagi oylik to‗lovlarini diskontlash yo‗li bilan aniqlanadi. Masalan, qiyoslanuvchi sifatida shunday obyektning 150000 so‗mga sotilishi tanlangan, deb faraz qilaylik. 50000 so‗m darhol to‗langan, qolgan 100000 so‗m uchun esa sotuvchi yilliklarning 10% me‘yori sharoitidagi 20 yil muddatga ipoteka qarzini taqdim etdi. Shu vaqtning o‗zida bozorni tahlil etish foizning joriy me‘yori yilliklarning 12% ini tashkil etishini ko‗rsatdi. Moliyalashtirish shartlari uchun obyekt qiymatini tuzatish kattaligining hisobi quyidagi ko‗rinishga ega: 8.2.2-jadval Kredit bo‗yicha oylik to‗lov (100000 so‗mdan 10% dan 20 yilga) 965 Bozor me‘yoridagi oylik to‗lovlarning asl qiymati (12% dan 20 yilda 965) 87642 Naqd to‗lov 50000 Tuzatilgan sotilish narxi (50000+87642) 137642 243 Tuzatilgan sotilish narxini olishning boshqa usuli bitim me‘yoridagi oylik to‗lovni bozor me‘yoridagi oylik to‗lovga bo‗lishdan, hamda natijani qarz kattaligiga ko‗paytirishdan iborat: 8.2.3-jadval Foizning bitim me‘yoridagi oylik to‗lovi 965 Foizning bozor me‘yoridagi oylik to‗lovi 1101 Tuzatilgan kredit qiymati 87645 Naqd to‗lov 50000 Tuzatilgan sotilish narxi 137645 Endi shunday taxmin qilaylikki, mazkur bozorda tipik xaridor qarzni o‗rtacha 8 yil davomida ushlab turadi, so‗ngra yo uni butunlay to‗laydi yoki qayta shartnoma tuzadi, yoinki obyektni mavjud ipoteka bilan birga sotadi. Bunday sharoitlarda qarzning haqiqiy qiymati egalik qilish muddati davomidagi qarz bo‗yicha to‗lovlarning haqiqiy qiymati summasi va bozorning foiz qo‗yilmasi sharoitidagi qarz qoldig‗ining haqiqiy qiymati sifatida hisoblanadi: 8.2.4-jadval Bitim me‘yoridagi oylik to‗lov 965 Haqiqiy qiymat oyiga 965, 8 yilda12% dan 59375 Qolgan to‗lovlarning haqiqiy qiymati oyiga 965, 12 yilda 10% dan 80749 To‗lovlar qoldig‗ining haqiqiy qiymati 8 yilda 12% dan 32613 Qarzning haqiqiy qiymati (59375+32613) 91988 Naqd to‗lov 50000 Tuzatilgan sotilish narxi 141988 Ko‗rsatilgan yondashishlar istalgan moliyalashtirish sharoitlaridagi sotuvning bozorga nisbatan tuzatilgan narxiga olib kelishi mumkin. Tuzatish uchun bozor va kelishuvning moliyaviy shartlari haqidagi ma‘lumotlarning yetarli darajada mavjudligi zarur. 244 Sotuv shartlari Sotuv shartlari uchun tuzatish sotuvchi va xaridor o‗rtasidagi bozorga xos bo‗lmagan munosabatlarni aks ettiradi. Agar sotuvchi mulkni darxol sotishi zarur bo‗lsa, sotuvchiga bosim qilinsa, kelishuv ishtirokchilari o‗rtasida oilaviy, ish yuzasidan yoki moliyaviy aloqa mavjud bo‗lsa, sotuv bozordan pastroq narxda amalga oshirilishi mumkin. Boshqa tomondan esa, agar xaridor uchun uning umumiy mulki qiymati sezilarli oshsa yoki sotib olinayotgan mulk unga oila yodgorligi sifatida qadrli bo‗lsa, sotuv bozordan yuqoriroq narxda bajarilishi mumkin. Sotuv shartlari uchun tuzatishdagi asosiy qiyinchiliklar kelishuvning uchramaydigan sabablarini yuzaga chiqarish va xususan tuzatish kattaligini aniqlashdan iboratdir. Sotuvning nobozor shartlaridan shubhalanilgan taqdirda mazkur obyektni qiyosiy sotuv sifatida juda ehtiyotkorlik bilan ko‗rib chiqish kerak. Bozor ahvoli Bozor ahvoli uchun tuzatish avvalo vaqt o‗tishi bilan yuz beradigan bozor shartlarining o‗zgarishini hisobga oladi. Inflyatsiya va deflyatsiya, soliq qonunlari va boshqa qonunlarning, talab va taklif o‗zgarishlari bozor shartlarini o‗zgartiruvchi asosiy omillar hisoblanadi. Bozor shartlari ham umuman, ham mulkning ayrim turlari uchun o‗zgarishi mumkin. Doimiy jismoniy va iqtisodiy parametrlarga ega bir obyektning qayta sotilishi bozor ahvolining muqobil indikatoridir. Bunday ma‘lumotlar mavjud bo‗lmaganda shunday obyektlarning bir bozorning o‗zida sotilishini qo‗llash mumkin. Odatda bozor shartlarining o‗zgarishi avvalgi narxlarning foizlarida o‗lchanadi. Joylashish o„rni Qiyoslash obyektining jo‗g‗rofiy o‗rni baholash obyekti o‗rnidan farq qilgan vaqtda joylashish o‗rni uchun tuzatish talab qilinadi. Eng soz tarzda tuzatish kattaligi bunday obyektlarning turli joylarda sotilishi tahlilidan hosil qilinadi. Shuning uchun joylashish o‗rni uchun tuzatish 245 mazkur obyektlar uchun yer qiymatidagi farqni aks ettiradi, deyish mumkin. Jismoniy xususiyatlar Deyarli har doim qiyoslash obyektlarining jismoniy xususiyatlari bir-biridan ajralib turadi. Masalan, turli o‗lchovlar, konstruktiv tarkibiy qismlar, materiallar sifati, yemirilish, tashqi ko‗rinishini olaylik. Bunga atrof-muhit holatini, amaliy imkoniyatlar va estetik xususiyatlarni qo‗shimcha qilish mumkin. Jismoniy xususiyatlar uchun tuzatish har bir farqning tarkibiy qismini muhokama etishni talab qiladi. Shuni ham aytib o‗tish kerakki, tuzatish kattaligi biror-bir farqlanuvchi uskunaning qiymatiga har doim ham teng bo‗lavermaydi, negaki aytaylik, tipik xaridorning har biri ham ortiqcha me‘moriy qismlar uchun pul to‗lashga tayyor emasdir. Iqtisodiy xususiyatlar Qiyoslashning ushbu tarkibiy qismini odatda daromad keltiruvchi obyektlarga nisbatan ishlatadilar. Sof joriy daromad miqdoriga ta‘sir etadigan joriy xarajatlar, boshqaruv sifati, ijara to‗lovini tushirishlar, ijara shartlari va muddatlari va boshqalar iqtisodiy xususiyatlar sanaladi. Mulk huquqlari va bozor shartlarini iqtisodiy xususiyatlar qatoriga kiritishdan juda ehtiyot bo‗lish zarur. Foydalanish Qiyoslash obyektlari tanlangan vaqtda sotuvdan so‗ng baholash obyekti kabi ishlatilmaydiganlaridan voz kechish lozim. Masalan, sport zali sotuvdan so‗ng yopiq avtomobillar to‗xtash joyi sifatida ishlatiladi. Bunday holda sotilish narxi sport majmuasining bozor qiymatidan yuqoriroq bo‗lishi mumkin. Baholash obyektidan ehtimolli foydalanishni aniqlash uchun mahalliy zonalashtirish me‘yorlariga tayangan ma‘qul. Agar ikkita obyekt ularning bir xilda ishlatilishini istisno etadigan turli zonalarda joylashgan bo‗lsa, ularni qiyoslanuvchilar sifatida muhokama etib bo‗lmaydi. Ko„chmas mulkka bog„liq bo„lmagan qiymat komponentlari Mehmonxonalar, restoranlar, do‗konlar va boshqa shu kabi savdo obyektlariga ko‗chmas mulkka bog‗liq bo‗lmagan komponentlarning qiymatda borligi xosdir. Jihozlar, mebel, moslamalar, idish-tovoq va 246 boshqalarning qiymati alohida hisobga olinishi lozim, negaki bunday o‗rinlarning iqtisodiy xususiyatlari ko‗chmas mulk xususiyatlariga mos kelmaydi. Ijara to‗lovi asosida ko‗chmas mulk baholanganda baholash va qiyoslash obyektlari uchun ko‗chmas mulkga bog‗liq bo‗lmagan qiymat komponentlari albatta ajratilishi zarur. Yüklə 5,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|