Ozbekiston respublikasi oliy va

Ribosomalar. Ribosomalarning diametri 20nm ga teng mayda organoidlar. Birinchi marta elektron mikroskop yordamida 1953 yilda J. Pallade tomonidan topilgan.
Prokariot hujayralarda ribosomalar gialoplazmada, eukariotlarda gialoplazma, endoplazmatik tor va yadro membranalarida uchraydi. Mitoxondriya va plastidalarda o'zining xususiy ribosomalari bo'lib ular prokariotlar ribosomalariga o'xshash. Prokariot hujayralarda ularning soni 10 mingacha bo'lsa eukariotlarda bir necha marta ko'proq.
Ribosomalar tarkibida ribosomal RNK va oqsillar mavjud bo'lib (ribonukleoproteinlar), ularning o'zaro munosabatidan 2 subbirlik tuziladi: katta va kichik(16rasm). Ribosomalar tarkibiga kiruvchi rRNK yadrochada sintezlanadi.

10.1.- rasm. Ribosomaning tuzilishi. 1-kichik subbirlik; 2-katta subbirlik

Ribosomalar juda kichik bo'lgani uchun hujayrani differensial sentrifugalashda ular eng oxiridaajraladi ya'ni sedimentasiyalanadi. Sedimentasiyalash bo'yicha qilingan tajribalar ribosomalarning asosiy 2ta tipini aniqladi: ular prokariotlardagi 70S ribosomalar va eukariotlardagi 80S. S- (Svedberg) birligi bo'lib, sentrifugadagi sedimentasiya (cho'kish) tezligini ifodalaydi. Uning soni qancha yuqori bo'lsa, sedimentasiya tezligi shuncha tez bo'ladi. Mitoxondriya va plastidalarda uchraydigan ribosomalar ham 70Sga teng
bo'lib, bu ularni prokariotlarga yaqinligini ifodalaydi (1-jadval).
Jadval 1
Ribosomalarning ^ molekulyar tavsifi

Obekt	Butun ribosoma va uning subbirliklarining sedimentasiyalanish koeffisienti	Subbirlikdagi RNK molekulasining miqdori	RNKning molekulyar og'irligi	RNKning sedimentasiyala nish koeffisienti	Subbirliklardagi oqsil molekulasining miqdori
	30S 1	0,56 x 10^6	16S	21
Prokariotlar	70S ^
ribosomasi	50$\ 2	1,2 x 10^6	23S	34
4,0 x 10^4	5S

		40S/ 1	0,6 x 10^6	18S
Eukariotlar	80S
ribosomasi		60S^ 3	1,6 x 10^6	28S	Hammasi
4,0 x 10^4	5S	bo'lib	4,5 x 10^4	5,8S	90-100ta

Ribosomalarning asosiy vazifasi - oqsil sintezida ishtirok etish. Oqsil sintezi vaqtida ribosomalarda aminokislotalar bir-biriga ulanib, uzun polipeptid zanjirini hosil qiladi, ya'ni ribosoma oqsil sintezida molekulalarning bir-biri bilan bog'lanadigan joy bo'lib xizmat qiladi. Sintezda hujayra yadrosidan informasiya olib keluvchi mRNK va ribosomalarga aminokislotalarni tashuvchi tRNKlar ishtirok etadi. Subbirliklar bir-biri bilan muloqotda bo'lib, oqsil sintezlovchi yoki translyasiyada ishtirok etuvchi faol markazlarni hosil qiladilar. Birinchi markazga aminokislotani tashuvchi tRNK keladi, ikkinchi markazda sintezlanuvchi oqsilli tRNK joylashadi, uchinchi markazda katalizlovchi ferment o'tirib, u birinchi markazdagi polipeptidni ikkinchi markazdagi polipeptid bilan ulaydi (uzunlashtiradi). Oqsil sintezi jarayoni 3 bosqichga bo'linadi: 1. Inisiasiya (boshlang'ich etap). 2.Elongasiya (polipeptid zanjirining hosil bo'lishi). 3.Terminasiya (jarayonning oxiri).

Eukariot hujayralarda ribosomalarning 2xil guruhi uchraydi: erkin ribosomalar va endoplazmatik to'rga bog'langan ribosomalar. Endoplazmatik to'rda ribosomalar ishtirokida sintezlangan oqsillar asosan sekresiya oqsillari.
Oqsil sintezi davomida ribosomalar mRNK yoki iRNK zanjiri bo'ylab harakatlanadilar, bunday tuzilma poliribosoma yoki polisoma deyiladi.
Anchagacha ribosomalarning ikkala subbirligi bir xil tuzilishga ega deb taxmin qilingan. Lekin elektron mikroskopik usullar ko'rsatishicha, kichik subbirlik eski telefon trubkasi ko'rinishida ega ekanligini, kattasi sa kosani eslatadi. Ish davri davomida ribosomalar o'z konfigurasiyasini (shaklini) o'zgartirib turadi.
Oqsillar hayot protsessida juda muhim rol o'ynaydi hujayralarning tashqi ko'rinishi ham, ularning barcha bioximiyaviy va funksianal xossalari ham oqsillarga bog'lik. Normal hayot faoliyati davomida oqsillarning molekulalari asta- sekin eskiradi, ularning strukturasi va funksiyasi buziladi. Fermentlar katalitik aktivligini yuqotadi, qisqaruvchi oqsillar qisqarmay kuyadi va xoqazo. Shunday o'zgargan, chala kimmatli bo'lib qolgan oqsillar pirovard natijada hujayradan chiqib ketadi, ularning urniga yangi molekulalar vujudga keladi, ayni vaqtda hujayraning tarkibi ham faoliyati ham buzilmaydi.
Har qanday tirik hujayra oqsillar sintezlay oladi, bu esa hujayraning eng muhim va harakterli xossalaridan biridir. Hujayralarning o'sish davrida ayniksa oqsillarning biologik sintezi kuchli bo'ladi. Bu vaqtda hujayra o'zining organoidlarini va membranalarining oqsillarini sintezlaydi. Shunisi muhimki, hujayra har qanday oqsillarni emas, balki shu hujayraga xos bo'lgan oqsillarni sitezlay oladi. Gemoglobinni kon hujayralari sintezlaydi-yu, jigar hujayralari sintezlamaydi; insulinni meda osti bezining hujayralari sintezlaydi-yu, miya hujayralari sintezlamaydi. Binobarin, oqsil sintezlash xossasi irsiyat yo'li bilan hujayradan hujayraga utib, umrbod saqlanadi. Juda yirik murakkab molekula
54
bo'lgan oqsil molekulasi qanday sintezlanadi, zarur aminokislotalar qanday tanlanadi, ular qanday qilib joy-joyiga quyiladi. Muayyan va kat'iy tartib bilan birlashtiriladi degan savollar yakin vaqtgacha yechib bo'lmaydigan musbat hisoblanardi. Endilikda bu masalalar asosan oydinlashtirildi, ularning hal qilinish XX-asr biologiyasi bilan bioximiyasining eng katta muvaffakiyatidir.
Sobiq Sovet bioximiklaridan A.N Belozerskiy, A.S Spirin va boshqalarni xizmatlari natijasida oqsillarning biosintezida DNK ning roli ochildi. DNK molekulalarining juda yirik ekanligini bilamiz. Ular oqsilning eng yirik molekulaisidan ham unlarcha va yuzlarcha marta uzun; unlarcha, xatto yuzlarcha oqsil molekulalarini DNK zanjiri buylab ketma-ket terib chiqish mumkin. hozirgi vaqtda har bir molekula DNK bir necha xil oqsillarni sintezlashda katnashishi isbot etilgan.
MAVZU: PLASTIDALAR VA ULARDA FOTOSINTEZ JARAYONINING
AMALGA OSHISHI
Reja:

1. 
   Plastidalarning yaratilish tarixi.
   
2. 
   Plastidalarning tuzilishi
   
3. 
   Plastidalarning funksiyasi.
   
   1.