Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yakutiyada ba ş ver ə n faci ə li da ş q ı n Lensk
- Banqlade ş d ə
- 2002-ci ild ə
| Çind
ə Yantsz ı çay ı nda ba ş ver ə n da ş q ı n n ə tic ə sind ə 2500 adam h ə lak olmu ş , 56 mln. adam evsiz-e ş iksiz qalm ı ş d ı r. 2001-ci ilin yaz ı nda Yakutiyada ba ş ver ə n faci ə li da ş q ı n Lensk şə h ə ri il ə birlikd ə ona biti ş ik Sald ı kel, Murya, Natora, Nyuya, Batamay q ə s ə b ə l ə rini d ə praktiki olaraq alt-üst etmi ş dir. Burada da ş q ı n yerl ə rind ə yaln ı z evl ə rin, s ə naye obyektl ə rinin bünövr ə l ə ri qalm ı ş d ı r. Da ş q ı n zaman ı 46790 adam z ə r ə r ç ə kmi ş , onlardan da ş q ı n zonas ı nda 30977 sakini ba ş qa yerl ə r ə köçürülmü ş dür. 370 1970-ci ild ə Banqlade ş d ə olan f ı rt ı na v ə sel-da ş q ı n zaman ı 300 min adam h ə lak olmu ş v ə itkin dü ş mü ş dür. Yaln ı z 2002-ci ild ə ba ş vermi ş da ş q ı nlar n ə tic ə sind ə dünyan ı n 80 ölk ə sind ə 17 mln. adam z ə r ə r ç ə kmi ş , 8 mln. km 2 ə razi su alt ı nda qalm ı ş , dünya iqtisadiyyat ı na 40 mlrd. AB Ş dollar ı h ə cmind ə z ə r ə r d ə ymi ş dir. 2006-c ı il yanvar ı n 2-d ə ba ş layan leysanlar yanvar ı n 3-d ə d ə davam ed ə r ə k, İ ndoneziyada da ş qanlara s ə b ə b oldu, bir neç ə k ə ndi su basd ı , sürü ş m ə n ə tic ə sind ə evl ə r torpa ğ ı n alt ı nda qald ı , 250-d ə n art ı q insan dünyas ı n ı d ə yi ş di. 31 mart, 5 aprel 2006-c ı ild ə Elba v ə Dunay çaylar ı nda ba ş ver ə n da ş q ı nlar n ə tic ə sind ə Avstriya, Macar ı stan, Çexiya v ə Almaniyan ı n 8 şə h ə rind ə , xüsusil ə Saksoniya vilay ə tind ə , o cüml ə d ə n Elba çay ı üz ə rind ə yerl əşə n tarixi Drezden şə h ə rind ə g ə rgin v ə ziyy ə t yarand ı . Drezdend ə Elba çay ı n ı n s ə viyy ə si 7,5 metr ə çatd ı , ə g ə r bu s ə viyy ə 0,5 m d ə qalxsa idi, bütün şə h ə r su alt ı nda qalard ı . Da ş q ı n zaman ı 10 n ə f ə rd ə n art ı q insan dünyas ı n ı d ə yi ş di. Minl ə rl ə adam evakuasiya olundu. Almaniya v ə Çexiyada fövq ə lad ə v ə ziyy ə t elan olundu. Az ə rbaycanda da ş q ı n hadis ə l ə ri ə sas ə n Kür-Araz oval ı ğ ı nda Kürün a ş a ğ ı axarlar ı nda yerl əşə n ə razil ə rd ə ba ş verir. Bu da ş q ı nlar v ə onlar ı n n ə tic ə l ə ri haqq ı nda m ə lumatlar ı n şə rhi N.A.Babaxanov v ə N. Ə .Pa ş ayevin (2004) yazd ı qdar ı «T ə bii f ə lak ə tl ə rin iqtisadi v ə sosial-co ğ rafi öyr ə nilm ə si» ə s ə rin ə istinad edil ə r ə k verilmi ş dir. Kür-Araz çaylar ı n ı n yaratd ı ğ ı da ş q ı nlar onlar ı n a ş a ğ ı axarlar ı sahill ə rind ə yerl əşə n Z ə rdab, Kürd ə mir, Sabirabad, Saatl ı , Salyan, Neftçala rayonlar ı n ı n 150-y ə q ə d ə r ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə sin ə v ə Ə li Bayraml ı şə h ə rin ə fasil ə l ə rl ə böyük ziyanlar yetirir. Mü ə llifl ə r qeyd edir ki, haz ı rda respublika ə halisinin 15%-i da ş q ı n t ə hlük ə si alt ı nda ya ş ay ı r. Kür çay ı n ı n yaratd ı ğ ı da ş q ı n hadis ə l ə ri h ə l ə q ə dim vaxtlardan oval ı qda böyük da ğ ı nt ı lar v ə ölüm hadis ə l ə ri tör ə tmi ş dir. M ə s ə l ə n, 1897-ci ild ə Kür çay ı nda ba ş vermi ş da ş q ı n n ə tic ə sind ə 200 min hektar torpaq, o cüml ə d ə n ə kin sah ə l ə ri yarars ı z hala dü ş mü ş , t ə s ə rrüfatlara d ə y ə n z ə r ə rin h ə cmi dövrün pul vahidi il ə 1,3 mln. qaz ı l pul t əş kil etmi ş dir. Yaln ı z 1915, 1921, 1933-cü ill ə rd ə ba ş vermi ş da ş q ı nlar n ə tic ə sind ə 290 min hektar ə kin ə yararl ı qiym ə tli torpaq sah ə si su alt ı nda qalm ı ş d ı r. 1900-2003-cü ill ə rd ə Kür v ə Araz çaylar ı nda 150-y ə q ə d ə r da ş q ı n hadis ə si qeyd ə al ı nm ı ş v ə bunun n ə tic ə sind ə Az ə rbaycan iqtisadiyyat ı na t ə qrib ə n 1 mlrd. AB Ş dollar ı miqdar ı nda z ə r ə r d ə ymi ş dir. H ə r ba ş ver ə n da ş q ı nla mübariz ə i ş in ə 1,5-2,0 mln. AB Ş dollar ı s ə rf edilmi ş dir. C ə dv ə l 23.4 B ə zi böyük da ş q ı nlar ı n n ə tic ə l ə ri (F. İ aklin, L.Beykerin m ə lumat ı na gör ə ) Tarix Yeri Öl ə nl ə rin say ı Maddi ziyan 1 2 3 4 İ yun 1972 –ci il AB Ş - ı n şə rq hiss ə si 100-d ə n art ı q 2 mlrd. doll. İ yun 1972 –ci il Rapid-Siti C ə n. Dakota 215 10 mlrd. doll. 9 oktyabr 1963 –cü il Belluno, İ taliya 2000-d ə n art ı q «Vayont» b ə ndind ə n suyun a ş ı b-da ş mas ı 4 oktyabr 1955 –ci il Pakistan, Hindistan 1700 63 mln. doll. 1 avqust 1954 –cü il Kazvin vilay ə ti, İ ran 2000-d ə n art ı q - 31 yanvar-1 fevral 1953 –cü il Ş imali Avropa 2000-d ə n art ı q Sahil rayonlar ı xarabal ı ğ a çevrildi 28 avqust 1951 –ci il Mancuriya 5000-d ə n art ı q - 1887 –ci il Xenan, Çin 9000-d ə n art ı q Ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə ri da ğ ı ld ı («Sar ı » çay ı n da ş mas ı ) 371 1 2 3 4 1911 –ci il Yantz ı , Çin 100000 - 1642-ci il Çin 300000 - Kür çay ı nda da ş q ı n hadis ə l ə ri, ə sas ə n 4 ay (mart-iyun aylar ı ) ba ş verir. Az ə rbaycanda 1954-cü ild ə tikil ə n su anbarlar ı v ə hidrotexniki qur ğ ular Kür v ə Araz çaylar ı nda ba ş ver ə n da ş q ı nlar ı n qar ş ı s ı n ı almaqda böyük rol oynad ı , lakin onun qar ş ı s ı n ı tamamil ə ala bilm ə di. Yaln ı z 1967, 1969, 1979, 1982, 1988, 1997, 2002, 2003-cü ill ə rd ə ba ş ver ə n da ş q ı nlar n ə tic ə sind ə Az ə rbaycan iqtisadiyyat ı n az ı 0,5 mlrd. AB Ş dollar ı h ə cmind ə birba ş a v ə dolay ı yolla z ə r ə r d ə ymi ş dir. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, Kür v ə Araz çaylar ı n ı n a ş a ğ ı ax ı nlar ı nda 800 km- ə q ə d ə r m ə saf ə d ə bir, b ə z ə n iki s ı ra torpaq b ə ndl ə ri min ill ə rd ə n b ə ri ə traf ə razil ə rd ə ki ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə rini, ə kin sah ə l ə rini, ba ğ lar ı da ş q ı nlardan qoruyurdu. Bu b ə ndl ə rin t ə mirin ə h ə r il külli miqdarda v ə sait s ə rf edilirdi. Son 20 ild ə bu b ə ndl ə r ə münasib ə t d ə yi ş mi ş , yarars ı z hala dü ş mü ş v ə ya onlardan ba ş qa m ə qs ə dl ə r üçün istifad ə edilir. Haz ı rda Kürboyu zonada ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə ri geni ş l ə ndiyind ə n, b ə zi ə razil ə rd ə b ə ndl ə r k ə ndl ə rin daxilind ə qalm ı ş d ı r. Ə slind ə is ə ya ş y ı ş m ə nt ə q ə l ə ri torpaq b ə ndl ə rind ə n 50-100 metr aral ı da yerl əş m ə liydi, b ə ndl ə rl ə çay aras ı nda bütün tikinti i ş l ə ri v ə dig ə r m ə nims ə nilm ə l ə r dövl ə t qanunu il ə qada ğ an olunmal ı d ı r. Burada yaln ı z me şə l ə rin, me şə -ba ğ lar ı n sal ı nmas ı m ə qs ə d ə uy ğ un olard ı . Bu torpaq b ə ndl ə r b ə z ə n da ğ ı d ı l ı r, ə traf ə razil ə ri suvarmaq üçün b ə ndl ə ri k ə s ə r ə k arxlar v ə kanallar ç ə kilir, üstünd ə n avtomobil yolu kimi istifad ə edilir. Tarix ə n Kürün sa ğ sahilind ə çay boyunca çoxlu kiçik göll ə r v ə axmazlar mövcud olmu ş dur. Onlardan Sar ı su v ə A ğ göl indi d ə qalmaqdad ı r. Vaxtil ə bu göll ə r v ə axmazlar Kür çay ı n ı n suyunun t ə nziml ə nm ə sind ə mühüm rol oynam ı ş d ı r. Bel ə ki, Kür çay ı da ş ark ə n, sular bu göl v ə axmazlara dolar, s ə viyy ə a ş a ğ ı dü şə nd ə is ə ə ksin ə göl v ə axmazlardan Kür çay ı na axaraq, onun s ə viyy ə sini t ə nziml ə y ə rdi. Lakin 1960-c ı ild ə n ba ş layaraq göl v ə axmazlar ı Kürl ə birl əş dir ə n t ə bii kanal v ə axarlar insanlar t ə r ə find ə n ba ğ lan ı ld ı . Onlar ı n b ə zil ə ri qurudularaq ə razil ə ri pamb ı q bitkisi alt ı nda istifad ə olundu. İ nsanlar ı n t ə bi ə t ə bel ə dü ş ünülm ə mi ş müdaxil ə si n ə tic ə sind ə ə razid ə ki t ə bii torpaq v ə bitki örtüyün ə , heyvanat al ə min ə neqativ t ə sirini göst ə rmi ş dir (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). Onu da qeyd ed ə k ki, göl v ə axmazlar ı n qurulmas ı nda Ming ə çevir su anbar ı n ı n tikilm ə si il ə ə laq ə dar Kürboyu yerl əşə n ə razinin su rejiminin d ə yi ş m ə si, yeralt ı sular ı n s ə viyy ə sinin a ş a ğ ı dü ş m ə si, çay ı n dövri olaraq da ş ı b ə traf sah ə l ə ri basmas ı n ı n mü ş ahid ə olunmamas ı mühüm rol oynam ı ş d ı r. Bununla yana ş ı , g ə miçilik üçün Kürün istiqam ə tinin ( ə yril ə rinin) düzl əş dirilm ə si il ə ə laq ə dar göl v ə axmazlar ı n Kürd ə n xeyli aral ı dü ş m ə si d ə onlar ı n qurumas ı nda mü ə yy ə n rol oynam ı ş d ı r, bu h ə m d ə relyefin mikrohündür yerl ə rind ə rütub ə tsev ə r qovaq me şə l ə rinin qurumas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Bu proses haqq ı nda Az ə rbaycan ı n me şə l ə ri (M ə mm ə dov, X ə lilov, 2002) kitab ı nda geni ş m ə lumat verilir. Kür v ə Araz çaylar ı n ı n a ş a ğ ı axar ı ə razil ə rind ə ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə ri bir-birin ə yax ı n yerl əş ir, b ə z ə n bir-biril ə birl əşə r ə k vahid m ə skunla ş ma sistemi yarad ı r. Burada ə halinin say ı 1 mln.-dan art ı q t əş kil edir v ə art ı m sür ə tl ə gedir. Odur ki, ba ş ver ə n da ş q ı n ə vv ə lki ill ə rl ə müqayis ə d ə daha çox ziyan yetirir. 2002-ci ilin dekabr ay ı v ə 2003-cü ilin ə vv ə lind ə (q ı ş mövsümü dövründ ə ) Az ə rbaycan ı n bütün ə razisind ə son 100 ild ə ba ş verm ə y ə n real da ğ ı d ı c ı da ş q ı n v ə sel hadis ə l ə ri t ə hlük ə si yaranm ı ş d ı . B ə zi Kür ə traf ı ə razil ə rd ə 10 min hektarlarla ə kin sah ə l ə ri su alt ı nda qald ı . Ə m ə li olaraq görül ə n t ə dbirl ə r (torpaq b ə ndl ə rinin b ə rkidilm ə si, t ə miri, yenid ə n qurulmas ı ) n ə tic ə sind ə ə razid ə ki ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə ri (Kürd ə mir, Neftçala, Salyan) da ş q ı nlardan qism ə n mühafiz ə oluna bildi. 2003-cü ilin mart-may aylar ı nda Kür-Araz çaylar ı suyunun 30-40 ild ə n sonra yenid ə n ə n yüks ə k s ə viyy ə y ə çatmas ı burada m ə skunla ş an 1,5 mln.-dan art ı q ə halini, 10 min hektarlarla ə kin sah ə l ə rini, minl ə rl ə ya ş ay ı ş evl ə rini böyük t ə hlük ə qar ş ı s ı nda qoydu. K ə nd T ə s ə rrüfat ı Nazirliyi t ə r ə find ə n apar ı lan hesablamalara gör ə , 2003-cü ild ə müxt ə lif t ə hlük ə li f ə lak ə tl ə r n ə tic ə sind ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı na 145,4 mld. manat ziyan d ə ymi ş dir, bunun 60%-d ə n çoxu Aran rayonlar ı n ı n pay ı na dü ş ür ( ə sas ə n da ş q ı nlar vurdu ğ u ziyan). Kür çay ı n ı n s ə viyy ə sinin k ə skin a ş a ğ ı dü ş m ə si d ə Kür-Araz oval ı ğ ı nda probleml ə r yarad ı r. 2002-ci ilin yay aylar ı n ı n ə vv ə ll ə rind ə son 50 ild ə t ə sadüf olunmayan, Kür çay ı n ı n s ə viyy ə si k ə skin a ş a ğ ı dü ş dü. Ə razid ə ə kinçilik yaln ı z suvarmaya ə sasland ı ğ ı ndan ə kin sah ə l ə rinin bir hiss ə si tamamil ə m ə hv olmu ş . ba ğ v ə üzümlükl ə rin çoxu quruyaraq yarars ı z hala dü ş mü ş dür. Kürd ə s ə viyy ə nin k ə skin a ş a ğ ı dü ş m ə si n ə tic ə sind ə suyu çaydan vuran borular çaydan aral ı qalm ı ş , onlardan istifad ə mümkün olmam ı ş d ı r. Bu hal 20-25 gün davam etdiyind ə n ə hali içm ə li sudan da çox ə ziyy ə t ç ə kmi ş dir. Kür sahilind ə ki axmazlar, göll ə r, süni yarad ı lan bal ı qyeti ş diril ə n göll ə rin ə ks ə riyy ə ti qurumu ş , bal ı qç ı l ı q t ə s ə rrüfat ı na xeyli ziyan d ə ymi ş dir. Kür çay ı hövz ə sind ə ki k ə nd ə halisinin gedi ş -g ə li ş i üçün istifad ə edil ə n n ə qliyyat vasit ə l ə ri (g ə mi, qay ı q) f ə aliyy ə tini 372 dayand ı rm ı ş d ı r. Yuxar ı dak ı lar göst ə rir ki, da ş q ı nlar bütün dünyada a ğ ı r n ə tic ə l ə rl ə mü ş ayi ə t olunur, epidemiya x ə st ə likl ə rin ə , ölüm hadis ə l ə rin ə v ə acl ı ğ a s ə b ə b olur. Da ş q ı n sular ı torpaqlar ı , t ə s ə rrüfat qur ğ ular ı n ı , binalar ı , yollar ı , ə kin sah ə l ə rini bas ı r. Böyük su kütl ə sinin yüks ə k sür ə ti körpül ə ri apar ı r, sahil qur ğ ular ı n ı da ğ ı d ı r, g ə tiril ə n iri da ş lar insanlar üçün t ə hlük ə yarad ı r. Su ç ə kil ə nd ə n sonra y ı ğ ı lan çay g ə tirm ə l ə ri (lil, qum, ç ı nq ı l) ə sas ə n k ə nd t ə s ə rrüfat ı na böyük z ə r ə r yetirir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|