Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r ə qar ş
- Tarlaqoruyucu me şə zolaqlar ı
| Quru kül
ə kl ə r (quru yell ə r). Kompleks meteoroloji hadis ə olub, havan ı n a ş a ğ ı rütub ə tliyi bir qayda 387 olaraq yüks ə k temperatur v ə müxt ə lif intensivli kül ə kl ə rl ə mü ş ayi ə t olunur. Quru kül ə kl ə r bitkinin yüks ə k transpirasiyas ı na s ə b ə b olur, torpaq s ə thind ə n intensiv buxarlanma gedir, torpa ğ ı n n ə mliyi a ş a ğ ı dü ş ür v ə bunun n ə tic ə sind ə bitkinin su balans ı n ı n pozulmas ı na s ə b ə b olur. C ə dv ə l 23.6 Rütub ə tl ə nm ə (illik Md-y ə gör ə ) v ə land ş aft zonalar ı ( Ə .C. Ə yyubov, 1984, 2000) Zonalar Md Land ş aft zonalar ı Sah ə , %-l ə Suvar-maya t ə l ə bat İ qlim-suvarma normas ı , mm-l ə 1 2 3 4 5 6 Quru < 0,10 S ə hra, yar ı ms ə hra 11 Çox yüks ə k 650-d ə n çox Yar ı mquru 0,10- 0,15 Yar ı ms ə hra, quru bozq ı r 27 Yüks ə k 650-500 Quraq 0,15- 0,25 Quraq bozq ı r 24 Orta 500-300 Yar ı mquraq 0,25- 0,35 Me şə -bozq ı r 11 A ş a ğ ı 300-150 Yar ı mrütub ə tli 0,35- 0,45 Ç ə m ə n-bozq ı r, me şə 9 Z ə if 150-0 Rütub ə tli > 45 Me şə zonas ı , yüks ə k da ğ ç ə m ə nl ə ri, da ğə t ə yi me şə -ç ə m ə nl ə ri 18 Yoxdur Suvarma t ə l ə b olunmur Az ə rbaycanda İ raq, İ ran v ə Orta Asiya ə razil ə rind ə n daxil olan subtropik antitsiklonun t ə siri n ə tic ə sind ə ilin isti dövründ ə atmosfer prosesl ə ri quraql ı q v ə quru yell ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur. Bu is ə respublika ə razisind ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin normal inki ş af ı na m ə nfi t ə sir göst ə rir v ə m ə hsuldarl ı ğ ı n ı a ş a ğ ı sal ı r. Ə .M. Ş ı xlinski (1958) qeyd edirdi ki, respublika ə razisind ə mü ş ahid ə edil ə n quru yell ə r, yaranmas ı na v ə ə lam ə tl ə rin ə gör ə şə rq v ə c ə nub- şə rq istiqam ə tlidir. Mü ə llif Az ə rbaycan ə razisind ə a ğ yell ə rin mü ş ahid ə edildiyi dörd zona ay ı r ı r: 1) Kür-Araz oval ı ğ ı n ı , Böyük v ə Kiçik Qafqaz da ğ lar ı n ı n 200-400 m hündürlüy ə q ə d ə r olan hiss ə sini ə hat ə ed ə n ə razil ə r. Burada il ə rzind ə a ğ yelli günl ə rin say ı 20-50 gün aras ı nda mü ş ahid ə edilir; 2) Naxç ı van MR-in Arazboyu hiss ə sind ə n ba ş layaraq 1500 m hündürlüy ə q ə d ə r olan ə razil ə r. Burada a ğ yelli günl ə rin say ı 30-75 gün mü ş ahid ə olunur; 3) Böyük v ə Kiçik Qafqaz ı n 400-800 m hündürlük aras ı nda olan a ş a ğ ı v ə orta hiss ə si. A ğ yelli günl ə rin say ı 10-29 aras ı nda d ə yi ş ir; 4) Da ğ l ı q v ə yüks ə k da ğ l ı q ə razil ə r, d ə niz sahili ə razinin mü ə yy ə n bir hiss ə si. Bu hiss ə l ə rd ə a ğ yelli günl ə rin say ı 10 günd ə n art ı q olmur. Quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r ə qar ş ı t ə dbirl ə r. Bu m ə qs ə dl ə ə sas ə n aqrotexniki v ə meliorasiya t ə dbirl ə ri h ə yata keçirilir. Suvarma – quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r ə qar ş ı radikal üsul say ı l ı r. Suvarma h ə tta s ə hra şə raitind ə bitkil ə rd ə n yüks ə k m ə hsul götürm ə y ə imkan yarad ı r. S ə hra şə raitind ə gün əş enejisi yüks ə k oldu ğ undan, suvarma xüsusil ə yax ş ı effekt verir. Burada suvarma şə raitind ə (vah ə l ə rd ə ) al ı nan m ə hsul h ə tta mülayim zonadan da yüks ə k olur. Suvar ı lan torpaq sah ə l ə rinin geni ş l ə ndirilm ə si n ə inki s ə hra v ə yar ı ms ə hra rayonlar ı nda, h ə mçinin sabit rütub ə tliy ə malik olmayan bozq ı r (çöl) rayonlar ı nda da vacibdir. Bozq ı r rayonlarda suvarma normas ı v ə vaxt ı atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı il ə yaranan torpaq n ə mliyinin rejimi il ə uy ğ unla ş d ı r ı lmal ı d ı r, burada süni suvarma t ə bii rütub ə tliyi tamamlamal ı d ı r. Ə g ə r süni suvarma, ya ğ ı nt ı lar ı n miqlar ı il ə torpa ğ ı n n ə mlik d ə r ə c ə si n ə z ə r ə al ı nmadan apar ı ld ı qda torpa ğ ı n ş orla ş mas ı na s ə b ə b olur. Quraql ı q rayonlarda suvarma quru kül ə kl ə r ə s ə n dövrd ə apar ı ld ı qda daha effektli n ə tic ə l ə r al ı n ı r. Suvarma torpa ğ ı n n ə mliyi v ə temperaturu, h ə mçinin bitkil ə r aras ı nda havan ı n temperatur v ə rütub ə tliyini d ə yi ş ir (nizama sal ı r). 388 Tarlaqoruyucu me şə zolaqlar ı quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r ə qar ş ı mübariz ə d ə mühüm t ə dbir say ı l ı r. Bu zolaqlar aras ı ndak ı tarlalarda, torpaq s ə thi havas ı n ı n meteoroloji rejimin ə ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə t ə sir göst ə rir. Me şə zolaqlar ı quru kül ə kl ə r ə sdikd ə daha yüks ə k effekt göst ə rir. Qoruyucu me şə zolaqlar ı vegetasiya dövründ ə ə kin sah ə l ə rini isti, quru v ə soyuq kül ə kl ə rd ə n, temperatur d ə yi ş k ə nliyind ə n qoruyur. Havan ı n, torpa ğ ı n n ə mliyini art ı r ı r, mikroiqlim amill ə rini t ə nzim etm ə kl ə , k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rind ə n sabit v ə yüks ə k m ə hsul götürülm ə si üçün ə lveri ş li şə rait yarad ı r. Quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r ə qar ş ı mübariz ə d ə s ə pin i ş l ə rinin vaxt ı nda apar ı lmas ı mühüm faktor say ı l ı r. Quraql ı ğ a davaml ı yüks ə k m ə hsuldar k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri sortlar ı ndan istifad ə edilm ə si d ə quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r ə qar ş ı mühüm üsul hesab edilir. Yeni bitki sortlar ı n ı n s ı naqdan keçirilm ə si aqrometeoroloji v ə aqroiqlim şə raiti n ə z ə r ə al ı naraq rayonla ş d ı r ı lmal ı d ı r. 23.13. VULKANLAR (q ə dim romal ı larda «od allah ı vulkan ı n» ad ı ndan) Yer üz ə rind ə ba ş ver ə n vulkan f ə aliyy ə ti olduqca mür ə kk ə b fiziki-kimy ə vi proses olub, uzun ill ə rdir ki, ə traf mühit ə öz t ə sirini göst ə rir. Vulkanizm litosferin – Yerin b ə rk qab ı ğ ı n ı n, atmosferin v ə okeanlar ı n formala ş mas ı nda böyük rol oynay ı r. On v ə yüz milyon ill ə r ə rzind ə iqlimin uzunmüdd ə tli d ə yi ş ilm ə l ə ri d ə mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə vulkanizml ə t ə yin edilir. Vulkan püskürm ə l ə ri gücü at ı lan materiallar ı n miqdar ı , püskürül ə n kütl ə nin t ə rkibi il ə f ə rql ə nir. Haz ı rda yüzl ə rl ə f ə aliyy ə td ə olan vulkanlar olduqca müxt ə lif püskürm ə l ə r nümayi ş etdirir v ə bu zaman bir neç ə yüz kubmetrd ə n kilometrkuba q ə d ə r v ə daha çox madd ə l ə r at ı la bil ə r. Vulkanik püskürm ə l ə r zaman ı Yer qab ı ğ ı n ı n madd ə l ə rinin intensiv ş aquli h ə r ə k ə ti v ə enerjinin da ş ı nmas ı ba ş verir, bu is ə d ə rinlik kütl ə l ə rinin s ə th ə ç ı xmas ı na s ə b ə b olur. Da ğ süxurlar ı n ı n t ə rkibind ə n, dig ə r fiziki-kimy ə vi şə raitd ə n as ı l ı olaraq vulkanizm rayonlar ı nda vulkanik püskürm ə l ə r müxt ə lif xarakter da ş ı ya bil ə r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|