Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 23.10. SÜRÜ
Ş M Ə L Ə R A ğ ı rl ı q qüvv ə sinin t ə siri il ə yum ş aq süxur kütl ə sinin yamac boyu a ş a ğ ı ya sürü şə r ə k yerini d ə yi ş m ə si sürü ş m ə adlan ı r. Sürü ş m ə l ə r abraziya, eroziya, a ş ı nma, suffoziya, seysmik hadis ə l ə r, h ə mçinin yerin geoloji, geomorfoloji şə raitini n ə z ə r ə almadan insan t ə r ə find ə n t ə s ə rrüfat m ə qs ə dil ə görül ə n i ş l ə rin t ə siri n ə tic ə sind ə yaran ı r. Sürü ş m ə ə sas ə n susaxlayan (gilli) v ə sulu (qumlu-ç ı nq ı ll ı v ə s.) süxur laylar ı n ı n üst-üst ə yerl əş diyi yamaclarda ba ş verir. Süxur laylar ı yat ı m ı n ı n yamac ı n meyli istiqam ə tin ə uy ğ un g ə lm ə si v ə ya onlar ı n h ə min istiqam ə td ə çatlarla k ə silm ə si sürü ş m ə nin inki ş af ı na t ə sir göst ə rir. Çox miqdar v ə leysan ya ğ ı nt ı lar ı , da ş q ı n v ə sel hadis ə l ə ri d ə sürü ş m ə nin yaranmas ı na v ə f ə alla ş mas ı na s ə b ə b olur. Sürü ş m ə l ə r ə kin sah ə l ə rin ə , s ə naye mü ə ssis ə l ə rin ə , ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə rin ə , yollara, me şə sah ə l ə rin ə v ə s. böyük z ə r ə r yetirir, insan ölümün ə d ə s ə b ə b olur. K.Y.Kondratyevin (1995) m ə lumat ı na ə sas ə n 1981-1989-cu ill ə r ə rzind ə yüz f ə lak ə tli sürü ş m ə l ə rin yaln ı z biri zaman ı mind ə n art ı q insan t ə l ə fat ı olmu ş dur (Ekvador, 1987). Bu dövr ə rzind ə (1987-ci ild ə ) Neapolda daha çox insan (35 min adam) sürü ş m ə d ə n ziyan ç ə kmi ş dir. Sürü ş m ə d ə n ə n böyük maddi z ə r ə r İ sveçr ə y ə (1988) d ə ymi ş dir. 1989 v ə 1998-ci ilin q ı ş ı v ə yaz ı nda Çeçenistan v ə İ nqu ş etiyada sürü ş m ə l ə rin f ə alla ş mas ı n ə tic ə sind ə 27 min ə q ə d ə r adam evsiz-e ş iksiz qalm ı ş d ı r. 2006-c ı il fevral ay ı n ı n 16-17-d ə Filippind ə torpaq sürü ş m ə si olub, iki k ə nd torpaq alt ı nda qalm ı ş , 500- ə q ə d ə r adam h ə lak olmu ş dur. Şə kil 23.5. Az ə rbaycan Respublikas ı ə razisinin sürü ş m ə d ə r ə c ə sin ə gör ə rayonla ş d ı r ı lmas ı x ə rit ə -sxemi (t ə rtib ed ə n: B. Ə .Budaqov) I. F ə al sürü ş m ə rayonlar ı : 1) c ə nubi- şə rqi Qafqaz ı n orta da ğ l ı q zonas ı , orta t ə ba ş ir v ə yura dövrünün karbonatl ı süxurlar ı , seysmiklik – 8-9 bal, ortaillik atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı 600-900 mm; 2 – Böyük Qafqaz ı n c ə nub 382 yamac ı , Yura süxurlar ı v ə Alt T ə ba ş ir dövrünün ş istlri, qumda ş ı v ə ə h ə ngda ş lar ı üz ə rind ə aktiv sürü ş m ə , seysmiklik – 8 bala q ə d ə r, ortaillik atmsofer ya ğ ı nt ı lar ı – 1200-1400 mm. II. 3 – Orta d ə r ə c ə d ə f ə aliyy ə td ə olan sürü ş m ə rayonlar ı ; 3 – Qusar maili düz ə nliyi v ə ona biti ş ik alçaq da ğ l ı q ə razil ə r, dördüncü dövrün d ə niz, kontinental allüvial çöküntül ə ri, ortaillik atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı 400-600 mm; 4 – Kiçik Qafqaz ı n ş imal- şə rq yamac ı n ı n orta, qism ə n yüks ə k da ğ l ı ğ ı , terrigen, vulkanik v ə piroklastik çöküntül ə r, seysmiklik – 7-8 bal, ortaillik atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı – 600-900 mm; 5 – H ə k ə r ə v ə T ə rt ə r çaylar ı hövz ə sinin orta, qism ə n yüks ə k da ğ l ı q hiss ə si, t ə ba ş ir, terrigen – vulkanik çöküntül ə r, seysmiklik 7-8 bal, ortaillik ya ğ ı nt ı lar 600-900 mm; 6 – Naxç ı van v ə L ə nk ə ran rayonlar ı n ı n orta, qism ə n yüks ə k da ğ l ı q hiss ə si, vulkanik çöküntül ə r, Naxç ı vanda seysmiklik 9 bala q ə d ə r, ortaillik ya ğ ı nt ı lar 600-900 mm; L ə nk ə randa 7 bal v ə 200-600 mm. III. Z ə if f ə aliyy ə td ə olan sürü ş m ə rayonlar ı : 7 – Qobustan alçaq da ğ l ı q, üçüncü dövrün karbonatl ı -terrigen çöküntül ə ri, seysmiklik – 7 bala q ə d ə r, ortaillik ya ğ ı nt ı lar – 400-500 mm; 8 – Qaraba ğ ı n orta, qism ə n yüks ə k da ğ l ı q hiss ə si, vulkanik m ə n şə li terrigen – piroklastik çöküntül ə ri, seysmiklik 6-7 bala kimi, ya ğ ı nt ı lar – 600- 900 mm; 9 – sürü ş m ə y ə qism ə n m ə ruz qalm ı ş ə razil ə r. Az ə rbaycanda sel hadis ə l ə ri A.A. Ə lizad ə , M.A.Qa ş qay, M.D.Zairi (1943), N.K.K ə rimov (1959), B. Ə .Budaqov (1982, 1983), D.M.Süleymanov (1968), İ .D.M ə rdanov (1978), A. Ş .H ə bibov, F.S.Seyid ə liyev, A.M.M ə mm ə dov (1976), B. Ə .Budaqov, N.A.Babaxanov (2002), N.A.Babaxanov, N. Ə .Pa ş ayev (2004) v ə b. ə s ə rl ə rind ə ə trafl ı m ə lumat verilir. Sürü ş m ə l ə r ə sas ə n Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda Maz ı mçay, Balak ə nçay, Talaçay, Muxaxçay, Kürmükçay, Ş inçay, Ki ş çay, Girdimançay, Göyçay, A ğ suçay, Pirsaatçay, Çikilçay, Böyük Qafqaz ı n ş imali- şə rq yamac ı nda – Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, V ə lv ə l ə çay, Ataçay, Kiçik Qafqazda – G ə nc ə çay, Kür ə kçay, Şə mkirçay, Tal ı ş da ğ lar ı nda – L ə nk ə rançay, Vil əş çay hövz ə l ə rinin da ğ l ı q v ə da ğə t ə yi ə razil ə rind ə ba ş verir. Az ə rbaycan ə razisi üçün sürü ş m ə l ə rin genetik tipin ə v ə onlar ı n intensivliyin ə gör ə rayonla ş mas ı B. Ə .Budaqov (1982) t ə r ə find ə n verilmi ş dir ( şə kil 23.5). Rayonla ş ma x ə rit ə -sxemind ə n göründüyü kimi, respublikam ı z ı n ə razisind ə sürü ş m ə prosesl ə ri qeyri b ə rab ə r yay ı lm ı ş d ı r. Ə n f ə al sürü ş m ə hadis ə l ə ri Böyük Qafqaz da ğ lar ı n ı n bütün yüks ə klik qur ş aqlar ı nda mü ş ahid ə olunur. Böyük Qafqaz ı n c ə nub- şə rq yamac ı nda da ğ yamaclar ı n ı n dikliyi, gil v ə gil çöküntül ə rinin geni ş yay ı lmas ı , laylar ı n nisb ə t ə n dik yatmas ı , d ə rin ə eroziyan ı n intensiv inki ş af ı , z ə lz ə l ə l ə rin ba ş verm ə si v ə insan ı n intensiv t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə ti sürü ş m ə l ə rin geni ş yay ı lmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Bununla yana ş ı , sürü ş m ə l ə rin intensivliyi h ə mçinin buradak ı Malkamud, Qaynar, G ə mirvan, Qazmaq ı r ı z. Siy ə z ə n v ə dig ə r tektonik pozulma v ə üst ə g ə lm ə l ə rin f ə all ı ğ ı il ə d ə ə laq ə dard ı r (Budaqov, Quluzad ə , 2000). 23.5 x ə rit ə -sxemind ə n göründüyü kimi, Kiçik Qafqazda orta d ə r ə c ə d ə f ə aliyy ə tli sürü ş m ə l ə r inki ş af etmi ş dir. X ə rit ə nin mü ə llifinin (Budaqov) t ə dqiqatlar ı na gör ə Kiçik Qafqazda sürü ş m ə l ə r orta-da ğ l ı q qur ş aqda, ə sas ə n da ğ aras ı çök ə klikl ə r ə (Ba ş k ə nd-D ə st ə fur, Xo ş bulaq v ə b.) toplanm ı ş gilli örtük çöküntül ə rind ə v ə onlar ı parçalayan çay d ə r ə l ə rinin yamaclar ı nda inki ş af etmi ş dir, köklü ana süxurlarda sürü ş m ə l ə r G ə nc ə çay, Kür ə kçay, T ə rt ə rçay, Ə k ə r ə çay, Paraçay, Naxç ı vançay v ə ba ş qa çay hövz ə l ə rind ə mü ş ahid ə edilir. Tal ı ş zonas ı nda is ə sürü ş m ə l ə r ə n çox Yard ı ml ı çök ə kliyind ə ba ş verir. Bu ə razil ə rd ə sürü ş m ə l ə rin inki ş af ı nda fikrimizc ə , güclü antropogen t ə sirl ə rin ( ə razinin me şə sizl əş dirilm ə si) d ə rolu az deyildir. M.A.Müseyibovun (1975) t ə dqiqatlar ı na ə sas ə n orta Kür çök ə kliyind ə sürü ş m ə prosesl ə ri nisb ə t ə n az inki ş af tapm ı ş d ı r, burada sürü ş m ə l ə r ə sas ə n Çobanda ğ silsil ə sinin ş imal yamac ı nda, Ell ə royu ğ u v ə Tülküt ə p ə yüks ə klikl ə rind ə mü ş ahid ə olunur. N.A.Babaxanov, N. Ə .Pa ş ayev (2004) Az ə rbaycan ə razisind ə ba ş ver ə n da ğ ı d ı c ı sürü ş m ə l ə r haqq ı nda tarixi co ğ rafi m ə nb ə l ə rd ə olan m ə lumatlar ı ara ş d ı rm ı ş lar. Onlar ı a ş a ğ ı da şə rh edirik: 1920-21-ci ill ə rd ə ba ş vermi ş sürü ş m ə l ə r n ə tic ə sind ə D ə v ə çi rayonunun B ə y- Ə hm ə dyurd k ə ndi da ğ ı lm ı ş v ə ba ş qa yer ə köçürülmü ş dür. 1943- cü ilin aprelind ə Yuxar ı F ı nd ı ğ an k ə ndind ə sürü ş m ə n ə tic ə sind ə 50 ev da ğ ı lm ı ş , 40 ha-dan art ı q ə kin sah ə si yarars ı z hala dü ş mü ş dür, sürü ş m ə n ə tic ə sind ə Tumarxanl ı k ə ndi d ə da ğ ı lm ı ş d ı r. Uzunlu ğ u 5 km, eni 2,5 km olan sürü ş m ə 3 gün ə rzind ə Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda yerl əşə n Tircan k ə ndini da ğ ı tm ı ş d ı r, 1963-cü il may ı n 12-d ə sürü ş m ə n ə tic ə sind ə yenid ə n b ə rpa edilmi ş Tircan k ə ndind ə 15 ev, Murdu k ə ndind ə is ə 47 ev da ğ ı lm ı ş d ı r (Mustafayev, 1975). 1973-cü ild ə Girdimançay ı n sol sahilind ə Nohurlar k ə ndi yax ı nl ı ğ ı nda «Aq ş in» adl ı sürü ş m ə h ə r ə k ə t ə g ə lmi ş , 70-90 ya ş l ı a ğ aclar ı y ı xm ı ş , çay yata ğ ı n ı külli miqdarda as ı l ı materiallar doldurmu ş du. 1980-ci ild ə A ğ su a ş ı r ı m ı ndan İ smay ı ll ı , Q ə b ə l ə , O ğ uz, Şə ki rayonlar ı na ç ə kil ə n Mu ğ anl ı - İ smay ı ll ı yolunun 10 km-lik m ə saf ə si q ə dim, passiv sürü ş m ə ə razisind ə n keçdiyind ə n dem ə k olar ki, h ə r il sürü ş m ə l ə r ə m ə ruz qal ı r, yoldan uzun müdd ə t istifad ə olunmur. 2002-ci il may ı n 9-da yolun 2 km-lik m ə saf ə si sürü ş m ə n ə tic ə sind ə yarars ı z hala dü ş mü ş dür (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). 383 Son 10-15 il ə rzind ə Bak ı şə h ə ri ə razisind ə , xüsus ə n Bak ı amfiteatr ı n ı n X ə z ə r ə biti ş ik yerl ə rind ə (Bay ı l v ə Z ı ğ sah ə l ə ri) mövcud q ə dim sürü ş m ə sah ə l ə ri daha geni ş vüs ə t alm ı ş v ə Ə hm ə dli, Yeni Gün əş li q ə s ə b ə l ə rind ə , Bay ı l yamaclar ı nda f ə alla ş araq tikintil ə rin da ğ ı lmas ı na, yollar ı n, su, kanalizasiya, telefon, elektrik x ə tl ə rinin s ı radan ç ı xmas ı na, h ə tta insan t ə l ə fat ı na (1990-c ı il yanvar ı n 15-d ə Bay ı l ç ı x ı nt ı s ı nda 23 d ə nizçinin sürü şə n torpaq alt ı nda qalmas ı ) s ə b ə b olmu ş dur (F. Ş . Ə liyev, 2002). F. Ş . Ə liyev (2002) Bay ı l yamaclar ı nda sürü ş m ə l ə rin yaranmas ı n ı n s ə b ə bini geoloji v ə iqlim şə raiti il ə yana ş ı , ə sas ə n a ş a ğ ı dak ı larla izah edir: 1. Ə razinin meyillik d ə r ə c ə si, üst t ə b ə q ə d ə ə laq ə l ə ri tez pozulan v ə növb ə l əşə n gilli-qumlu süxurlar ı n mövcudlu ğ u; 2. Tikinti i ş l ə ri apar ı lark ə n süxurlar ı n quru v ə ziyy ə td ə yükgötürm ə qabiliyy ə tinin nisb ə t ə n yüks ə k olmas ı , sonradan kommunikasiya sisteml ə rind ə n olan itkinin, suvarman ı n, atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı n ı n v ə s. hesab ı na öz fiziki- mexaniki v ə hidrokimy ə vi xass ə l ə rini d ə yi şə r ə k, d ə yan ə tliyini itirm ə si; 3. Yamaclar ı n ümumi yük götürm ə qabiliyy ə tini modell əş dirm ə d ə n, müvafiq t ə dqiqatlar aparmadan, sah ə nin yüks ə k m ə rt ə b ə li binalarla yükl ə nm ə si v ə ə traflar ı nda h ə r hans ı bir drenaj şə b ə k ə si v ə hidroizolyasiya sisteml ə rinin yarad ı lmamas ı . Bak ı şə h ə ri ə razisind ə son ill ə r yüks ə k m ə rt ə b ə li binalar ı n (göyd ə l ə nl ə rin) tikilm ə si, çox hallarda bu ə razil ə rin geoloji müh ə ndis – geoloji v ə hidrogeoloji şə raiti n ə z ə r ə al ı nmadan h ə yata keçirilir. T ə biidir ki, az müdd ə t keçdikd ə n sonra binalarda çatlar, oturmalar v ə s. n ə z ə r ə çarpacaqd ı r. Buna gör ə , böyük şə h ə r v ə q ə s ə b ə l ə r sal ı nark ə n, burada yüks ə k m ə rt ə b ə li v ə a ğ ı r yüklü binalar in ş a olunduqda ilk növb ə d ə xüsusi müh ə ndis – geoloji t ə dqiqatlar apar ı lmal ı (1:200, 1:500, ə n az ı 1:1000 miqyas ı nda), sonra tikintinin yük götürm ə qabiliyy ə ti n ə z ə r ə al ı naraq bu v ə ya dig ə r konstruksiyal ı v ə m ə rt ə b ə li binalar ı n in ş as ı layih ə l əş dirilm ə lidir (F. Ş . Ə liyev. 2002). Bay ı l yamac ı nda v ə d ə r ə sind ə sürü ş m ə prosesl ə ri 1847, 1877, 1929, 1932, 1938, 1950, 1952, 1953, 1973- 1974, 1996-c ı ill ə rd ə v ə sonuncu 2000-ci il mart ı n 7-d ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. 2000-ci il mart ı n 7-d ə Bay ı l yamac ı nda ba ş vermi ş sürü ş m ə n ə tic ə sind ə g ə mi t ə miri zavodunun yard ı mç ı binalar ı , Lukoyl yanacaq doldurma m ə nt ə q ə si, 27 f ə rdi ev v ə ba ş qa tikilil ə r, ə sas magistral yol, kommunikasiya sisteml ə ri da ğ ı lm ı ş v ə bunun n ə tic ə sind ə dövl ə t ə 50 mln. dollar m ə bl əğ ind ə ziyan d ə ymi ş dir (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). F. Ş . Ə liyev (2002) qeyd edir ki, Şə hidl ə r xiyaban ı ndan ba ş layaraq N.N ə rimanov prospekti il ə İ smay ı lb ə y- Qutqa ş ı nl ı (keçmi ş 2-ci Da ğ l ı q küç ə si) küç ə si aras ı ndak ı yamacda yükgötürm ə qabiliyy ə ti n ə z ə r ə al ı nmadan tikilmi ş 17-19 m ə rt ə b ə li binalar ı n yerl əş diyi sah ə l ə rd ə d ə , yax ı n zamanlarda sürü ş m ə ba ş ver ə bil ə r. Badamdar yaylas ı nda ucald ı lan yüks ə k m ə rt ə b ə li binalar ı n bir çoxunda da sürü ş m ə v ə suffoziya prosesl ə ri, Bibiheyb ə t m ə scidi zonas ı nda is ə da ş uçqunlar ı istisna edilmir. 2000-2003-cü ill ə rd ə respublikan ı n da ğ l ı q v ə da ğə t ə yi ə razil ə rind ə yerl əşə n ə ks ə r inzibati rayonlarda ba ş vermi ş sürü ş m ə l ə r da ğ ı nt ı lara s ə b ə b olaraq Az ə rbaycan iqtisadiyyat ı na külli miqdarda z ə r ə r yetirmi ş dir. Bunlardan 2002-ci il may ı n 11-12-d ə İ smay ı ll ı rayonunun 8 k ə ndind ə olan da ğ ı nt ı ; 2001-ci il sentyabr ı n 7-d ə Şə ki şə h ə rind ə , 2002-ci il aprelin 29-da Qusar ı n N ə c ə f k ə ndind ə ; 2002-ci il may ı n 8-d ə Ş amax ı rayonunun Çoban ı k ə ndind ə ; 2002-ci il may ı n 14-d ə A ğ su rayonunun C ə g ə r ə k v ə Sanqalay k ə ndl ə rind ə v ə b. rayonlarda ba ş vermi ş sürü ş m ə l ə ri göst ə rm ə k olar. Göst ə ril ə n 3 ili, son ild ə respublikam ı zda sürü ş m ə l ə rin ə n f ə al oldu ğ u dövr hesab etm ə k olar (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|