Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| yaz quraqll
ı ğ ı da uzun sürdükd ə bitki olduqca l ə ng böyüyür, sonralar ya ğ ı ş ya ğ sa bel ə , bu quraql ı ğ ı n m ə nfi t ə sirinin qar ş ı s ı n ı tam ala bilmir. Yay quraql ı ğ ı yüks ə k temperatur rejimi, havan ı n nisbi rütub ə tliyinin a ş a ğ ı olmas ı , bununla da buxarlanman ı n yüks ə k olmas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir. Bu zaman bitkinin normal inki ş af ı pozulur, m ə hsuldarl ı q a ş a ğ ı dü ş ür. 385 Şə kil 23.6. Yer kür ə sinin müxt ə lif rayonlar ı nda quraql ı ğ ı n d ə yi ş m ə si: «+» - ayr ı -ayr ı quraql ı q; «-» - trend (RAH – Rusiyan ı n Avropa hiss ə si) Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, quru v ə yar ı mquru rayonlarda (bozq ı r, yar ı ms ə hra) ya ğ ı nt ı lar, kifay ə t q ə d ə r rütub ə tli rayonlarda is ə radiasiya balans ı , temperatur, rütub ə tliyi s ə ciyy ə l ə ndir ə n ə sas element hesab olunur. İ l ə rzind ə ya ğ ı nt ı lar ı n paylanmas ı , torpa ğ ı n t ə rkibi, relyef v ə dig ə r faktorlar torpaqda rütub ə tin toplanmas ı n ı t ə yin edir. XVIII yüz illikd ə Rusiyan ı n Avropa hiss ə sind ə meteoroloji şə rait xeyli t ə r ə ddüdl ə rl ə v ə ekstremall ı ğ ı n ümumi gücl ə nm ə si, h ə mçinin hava şə raitinin kontrastl ı ğ ı il ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r: 39 il quraq, 19 il ya ğ ı nt ı l ı , 36 d ə f ə soyuq 386 q ı ş la, 22 – mülayim q ı ş la qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Ə vv ə lki ə srl ə rl ə müqayis ə d ə soyuq yaz, yayda soyu ğ un qay ı tmas ı , yay ı n sonunda ş axtalar daha çox t ə krarlanm ı ş d ı r. Bu ə srd ə Rusiya 68 olduqca acl ı q ili keçirmi ş dir. Rusiyan ı n Avropa ə razisind ə son 115 ild ə quraql ı qlar a ş a ğ ı dak ı ill ə rd ə qeyd ə al ı nm ı ş d ı r: 1885, 1889, 1891, 1892, 1897, 1901, 1906, 1914, 1917, 1920, 1921, 1924, 1931, 1934, 1936, 1938, 1939, 1946, 1948, 1950, 1951, 1954, 1963, 1966, 1968, 1972, 1975, 1981, 1984, 1986. Ə n çox quraql ı q dövrl ə ri 1890-1895, 1920-1925 v ə 1950-1955-ci ill ə r dövründ ə , y ə ni t ə qrib ə n h ə r 30 ild ə n bir qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Sonralar quraql ı ğ ı n t ə krar olunmas ı çoxalm ı ş d ı r. 60-70-ci ill ə r alt ı böyük quraql ı q olmu ş dur. Ax ı r ı nc ı iki yüzillikl ə r ə rzind ə M ə rk ə zi Avropada böyük quraql ı qlar orta hesabla 6-7 ild ə n bir t ə krarlanm ı ş d ı r, ə n s ə rt quraql ı qlar 1881-ci ild ə n ba ş layaraq 1887, 1893, 1904, 1911, 1921, 1947, 1949, 1976-c ı ill ə rd ə ba ş vermi ş dir. H ə min dövrd ə eyni zamanda Fransa v ə Almaniyada quraql ı qlar 1891, 1917, 1919, 1926, 1936, 1945, 1961, 1976, 1977-ci ill ə rd ə mü ş ahid ə olunmu ş dur (V.F.Loqinov, 2002). Ş imal yar ı mkür ə sind ə ekstremal quru v ə ekstremal rütub ə tli aylar ı n olmas ı tezliyi XIX ə srin 1880-ci v ə 1890-c ı ill ə rind ə , XX ə srin 1940-1949 v ə 1950-1959-cu ill ə rind ə minimum, XIX ə srin sonu v ə XX ə srin sonuncu onilliyind ə maksimum olmu ş dur. Yer kür ə sinin müxt ə lif rayonlar ı nda quraql ı qlar ı n mü ə yy ə n ə laq ə si son yüzillikl ə rd ə mövcuddur ( şə kil 23.6), h ə rç ə nd korelyasiya böyük deyildir. Şə kild ə n göründüyü kimi, Rusiyan ı n Avropa hiss ə sind ə , Ş imali Avropada, Sudanda v ə Saxelye zonas ı nda son bir neç ə onillikd ə quraql ı q artm ı ş , C ə nubi Avropada, Hindistanda v ə Meksikada is ə azalm ı ş d ı r. Az ə rbaycanda quraql ı q, uzun müdd ə tli ya ğ ı ş s ı z hava şə raiti, havan ı n yüks ə k temperaturu v ə a ş a ğ ı rütub ə ti il ə mü ş ayi ə t olunan Kür-Araz oval ı ğ ı nda mü ş ahid ə edilir. Respublikam ı zda quraql ı q hadis ə l ə ri Ə .C. Ə yyubov v ə X. Ş .R ə himovun (2000) m ə lumat ı na istinad edil ə r ə k verilir. Az ə rbaycan ə razisind ə quraql ı qlar ı n yay ı lmas ı v ə m ə n şə yi, onlara qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə rinin t ə dqiqi il ə İ .V.Fiqurovski (1926), Ə .M. Ş ı xlinski (1958, 1968), Ə .A.M ə d ə tzad ə (1976), G. Ə . Ə liyeva (1977), Ə .C. Ə yyubov (1968) v ə ba ş qalar ı m əşğ ul olmu ş lar. Ə .M. Ş ı xlinskinin t ə dqiqatlar ı göst ə rir ki, quraql ı qlar Kür-Araz oval ı ğ ı nda aprel-sentyabr aylar ı nda bir aydan üç aya q ə d ə r davam edir. Da ğ l ı q ə razil ə rd ə is ə quraql ı qlar ı n davam ı b ə z ə n 1- 2 ay ç ə kir. Düz ə n (aran) rayonlar ı nda quraql ı qlar iki ild ə 1-3 d ə f ə mü ş ahid ə edilir. Ə .C. Ə yyubova (1968) gör ə respublikam ı z ı n düz ə n v ə da ğə t ə yi ə razil ə rinin 60%-d ə n çoxu quraq zonaya daxildir v ə burada h ə r il quraql ı q ola bil ə r. Ə .M. Ş ı xlinskinin (1968) hesablamalar ı na gör ə respublika ə razisind ə buxarlanma çat ı ş mazl ı ğ ı (buxarlanma qabiliyy ə ti il ə buxarlanma aras ı ndak ı f ə rq) 100-200 mm-l ə (yüks ə k da ğ l ı q zona) 900-1000 mm (Naxç ı van ı n Arazboyu düz ə nliyind ə v ə Qobustanda)) aras ı nda d ə yi ş ir. Kür-Araz oval ı ğ ı nda bu göst ə rici 700- 900 mm aras ı nda mü ş ahid ə edilir. Buxarlanma çat ı ş mazl ı ğ ı bitkil ə rin böyüm ə v ə inki ş af ı üçün çat ı ş mayan rütub ə tin miqdar ı n ı t ə yin edir, bu iqlim-suvarma normas ı adlan ı r. Ə .C. Ə yyubov (1984) respublikam ı z ı n ə razisind ə rütub ə tl ə nm ə göst ə ricisin ə (Md) gör ə a ş a ğ ı dak ı land ş aft zonalar ı ay ı rm ı ş d ı r (c ə dv ə l 23.6). Bu göst ə rici (Md) il v ə ya vegetasiya dövrü ə rzind ə dü şə n ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar ı n ı n, h ə min dövr üçün rütub ə tlik defisitin ə olan nisb ə ti şə klind ə istifad ə olunur. Mü ə llif a ğ yelli, quru v ə mülayim quru havalar ı n oldu ğ u şə raiti quraq günl ə r kimi q ə bul edir v ə qeyd edir ki, bel ə günl ə r apreld ə n ba ş layaraq mü ş ahid ə olunur. Bununla bel ə , quraq dövr iyun ay ı ndan ba ş layaraq sentyabra q ə d ə r davam edir. Respublika ə razisind ə quraq haval ı günl ə rin davamiyy ə ti, torpa ğ ı n v ə havan ı n rütub ə tliyinin paylanmas ı n ı n t ə hlili n ə tic ə sind ə quraql ı q d ə r ə c ə sin ə gör ə 3 tip rayon ayr ı l ı r ( Ə yyubov, R ə himov, 2000). 1. Havada quraql ı q, torpaqda is ə az miqdarda (z ə if) rütub ə tlik mü ş ahid ə edil ə n quraq rayonlar. Burada aprel- sentyabr aylar ı nda quraq haval ı günl ə rin say ı 50-90 gün aras ı nda t ə r ə ddüd edir. Torpaqda mü ə yy ə n miqdarda rütub ə tin olmas ı suya az t ə l ə bat ı olan bitkil ə rin inki ş af ı n ı t ə min edir. Buraya Kür-Araz oval ı ğ ı n ı n m ə rk ə zi hiss ə si, Qaraba ğ , Mu ğ an, Ş irvan düzl ə ri, Kiçik Qafqaz ı n da ğə t ə yi zonas ı n ı n a ş a ğ ı hiss ə l ə ri, Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı n ı n 300-400 m hündürlüy ə q ə d ə r olan ə razil ə ri daxildir. 2. Torpaqda ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə quraql ı q, havada is ə rütub ə tin nisb ə t ə n çox oldu ğ u rayonlar. Aprel- oktyabr aylar ı nda quraq günl ə rin say ı 10-60 gün aras ı nda d ə yi ş ir. Torpaqda olan cüzi rütub ə lik ancaq d ə v ə tikan ı , yov ş an v ə dig ə r quraql ı ğ a davaml ı bitkil ə ri rütub ə tl ə t ə min ed ə bilir. Bu rayon ə sas ə n d ə nizsahili zola ğ ı ə hat ə etm ə kl ə , Gil ə zi burnundan Kür dilin ə q ə d ə r olan ə razid ə özünü daha ayd ı n biruz ə verir. 3. Havada v ə torpaqda daha çox quraql ı q mü ş ahid ə edil ə n rayonlar. Aprel-oktyabr aylar ı nda quraql ı q haval ı günl ə rin say ı 50-100 günd ə n art ı q olub, b ə zi yerl ə rd ə 115- ə çat ı r (Culfa). Buraya Naxç ı van MR-in Arazboyu düz ə n hiss ə si, Ceyrançöl, Qobustan ı n da ğ aras ı daxili hiss ə l ə ri aiddir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|