Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çox güclü quraql ı q
- Güclü quraql ı q
- Orta d ə r ə c ə d ə quraql ı q
| 23.11. Qar uçqunu
Dik da ğ yamaclar ı nda toplanm ı ş böyük qar kütl ə sinin qoparaq v ə ya sürü şə r ə k h ə r ə k ə t boyu yeni-yeni qar porsiyalar ı n ı v ə dig ə r obyektl ə ri özü il ə aparmas ı na qar uçqunu deyilir. İ ki cür qar uçqunu olur: quru v ə ya q ı ş qar uçqunu v ə ya ş v ə ya yaz qar uçqunu. Quru qar uçqununun h ə r ə k ə t sür ə ti 80-100 m/san, ya ş qar uçqununun sür ə ti is ə 10-20 m/san olur. Qar uçqunu ə sas ə n dik da ğ yamaclar ı nda çox qar y ı ğ ı l ı b qar ı n qal ı nl ı ğ ı 40-50 sm-d ə n art ı q olduqda ba ş verir. Onun ba ş verm ə s ə b ə bl ə rind ə n biri qar ı n a ş a ğ ı laylar ı nda t ə zyiql ə ə laq ə dar temperaturun qalxmas ı , yaxud hava istil əş dikd ə qar suyunun qar örtüyünün alt ı na süzül ə r ə k yamac ı islatmas ı v ə qar ı n öz a ğ ı rl ı ğ ı il ə a ş a ğ ı sürü ş m ə sidir. Qar uçqununun ba ş verm ə sind ə kül ə kl ə r, z ə lz ə l ə , tektonik h ə r ə k ə tl ə r, partlay ı ş i ş l ə ri, sürü ş m ə l ə r böyük rol oynay ı r. Yamaclarda insan ı n f ə aliyy ə ti (yamaclarda me şə v ə kolluqlar ı n q ı r ı lmas ı , intensiv mal-qara otar ı laraq ç ı lpaqla ş m ı ş yamaclarda sürül ə rl ə h ə r ə k ə t ed ə n v ə h ş i heyvanlar) d ə qar uçqununa s ə b ə b ola bilir. Qar uçqunlar ı n ı n h ə cmi bir neç ə milyon kubmetr ə çata bil ə r. Qar uçqunlar ı f ə lak ə tli güclü da ğ ı d ı c ı v ə ölüm hadis ə l ə rin ə d ə s ə b ə b olur. Qar uçqunlar ı çaylar ı n yan ı nda, da ğ aras ı çök ə klikl ə rd ə olan ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə rini, yollar ı , kommunikasiya x ə tl ə rini, turizm v ə istirah ə t 384 m ə rk ə zl ə rini, me şə l ə ri v ə s. da ğ ı d ı r, yarars ı z hala sal ı r. Güclü qar uçqunlar ı lokal xarakterli yer titr ə yi ş l ə rin ə , müv ə ə ti v ə daimi su hövz ə l ə ri v ə göll ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). Böyük da ğ uçqunlar ı zaman ı uçqundan ə vv ə l onun hava dal ğ as ı daha t ə hlük ə li olub tikintil ə ri da ğ ı d ı r, a ğ aclar ı (me şə ni) y ı x ı r. Ş imali Osetiya MR ə razisind ə 2002-ci ilin sentyabr ay ı nda qar uçqunu faci ə il ə n ə tic ə l ə n ə r ə k bir neç ə kiçik k ə nd v ə burada kinofilm ç ə k ə n adamlar ı n bir qrupu qar-buz uçqunu alt ı nda qalm ı ş , 15 n ə f ə r h ə lak olmu ş v ə ya itkin dü ş mü ş dür. Az ə rbaycanda qar uçqunlar ı Böyük v ə Kiçik Qafqaz da ğ lar ı yamaclar ı nda v ə d ə r ə l ə rind ə ba ş verir. Qar uçqunlar ı il ə mübariz ə m ə qs ə dil ə qar uçqunlar ı na qar ş ı xüsusi xidm ə t t əş kil olunmu ş dur. Dik yamaclarda qar ı n böyük kütl ə sinin toplanmas ı n ı gözl ə m ə d ə n artilleriya qur ğ ular ı n ı n köm ə yil ə da ğ ı d ı c ı l ı q yaratmayan kiçik qar uçqunlar ı tör ə dilir. Yazda qar uçqunlar ı daha çox ba ş verdiyi dövrd ə bir s ı ra da ğ yollar ı nda h ə r ə k ə t qada ğ an olunur. 2003-cü il sentyabr ı n 2-d ə biz Qax rayonunda Kürmükçay ı n sol qolu Hamaçay ı n orta axar ı nda, kükürdlü isti su ç ı xan, insanlar ı n müalic ə üçün g ə ldiyi «Hamam» deyil ə n yer ə 20-30 m qalm ı ş h ə l ə yazay ı nda dü şə n h ə l ə sentyabra q ə d ə r ham ı s ı ə rim ə y ə n qar uçqununun ş ahidi olduq. Qar uçqunu dar d ə r ə d ə yolu k ə sdiyind ə n yerli sakinl ə r qar ı de şə r ə k tuneli xat ı rladan oyuq açm ı ş lar. Biz d ə oyuqdan keçib «hamam»dan istifad ə etdik. 23.12. QURAQLIQ V Ə QURU KÜL Ə KL Ə R Uzun müdd ə t ə rzind ə (çoxgünlük, çoxayl ı q, çoxillik) atmosfer ya ğ ı nt ı lar ı n ı n olmamas ı v ə ya normadan az dü ş m ə si ə sas ə n yüks ə k temperatur şə raitind ə bununla ə laq ə dar torpaqda rütub ə t ehtiyat ı n ı n tük ə nm ə si, havan ı n nisbi rütub ə tliyinin k ə skin a ş a ğ ı dü ş m ə si n ə tic ə sind ə quraql ı q ba ş verir. Quraql ı q n ə tic ə sind ə bitkinin inki ş af ı üçün ə lveri ş siz şə rait yaran ı r, su hövz ə l ə rinin. suvatlar ı n (nax ı r bulaqlar ı n ı n) qurumas ı mü ş ahid ə olunur. Quraql ı q ad ə t ə n k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n f ə lak ə tli şə kild ə a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə v ə ya m ə hsulun tamamil ə m ə hv olmas ı na, otlaqlar ı n (ç ə m ə nl ə rin, bozq ı rlar ı n) deqradasiyas ı na, me şə d ə a ğ aclar ı n illik art ı m ı n ı n a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə , heyvanlar ı n q ı r ı lmas ı na v ə dig ə r canl ı orqanizml ə rin k ə skin t ə r ə ddüdün ə s ə b ə b olur. 1970- 1990-ci ill ə rd ə daha k ə skin quraql ı qlar Saxaran ı n c ə nub zola ğ ı nda (Saxelyed ə ) v ə Efiopiyada qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Burada 65 mln. hektardan art ı q ə razid ə s ə hrala ş ma ba ş vermi ş dir. Atmosfer v ə torpaq quraql ı ğ ı m ə lumdur. Atmosfer quraql ı ğ ı n ı n ba ş verm ə si antisiklonlar ı n ə m ə l ə g ə lm ə si v ə böyük ə razini ə hat ə etm ə si il ə ə laq ə dard ı r. Bel ə hallarda uzun müdd ə t ya ğ ı nt ı olmur; isti v ə quru hava il ə s ə ciyy ə l ə n ə n buludsuz gün əş li günl ə r ard ı c ı l sur ə td ə , uzun müdd ə t davam edir, havan ı n temperaturu 40 0 C v ə daha yüks ə y ə qalx ı r. Buxarlanma v ə transpirasiyan ı n artmas ı n ə tic ə sind ə torpaqdak ı su ehtiyat ı n ı n tük ə nm ə si torpaq quraql ı ğ ı na s ə b ə b olur. Quraql ı q zaman ı bitkil ə rin kök sistemi vasit ə sil ə su almas ı ç ə tinl əş ir, bitkinin ald ı ğ ı suyun miqdar ı onun transpirasiya s ə rfind ə n az olur, toxumalar su il ə çox pis t ə min olunur, normal fotosintez şə raiti pozulur. N ə tic ə d ə m ə hsul azal ı r, yaxud tamamil ə m ə hv olur. Quraql ı ğ ı n intensivliyi mü ə yy ə n dövrd ə dü şə n ya ğ murlar ı n miqdar ı il ə t ə yin olunur. Çox güclü quraql ı q yazl ı q bu ğ dan ı n cüc ə rdiyi dövrd ə n sünbülyaranan dövr ə q ə d ə r 18 mm- ə q ə d ə r ya ğ ı nt ı dü ş dükd ə ba ş verir. Bu zaman m ə hsuldarl ı q 50%-d ə n çox azal ı r. Güclü quraql ı q göst ə ril ə n dövr ə rzind ə 30-35 mm ya ğ ı nt ı dü ş dükd ə ba ş verir, bu zaman m ə hsuldarl ı q 20-50% a ş a ğ ı dü ş ür. Orta d ə r ə c ə d ə quraql ı q – h ə min dövr ə rzind ə 30 mm-d ə n çox ya ğ ı nt ı dü ş dükd ə m ə hsuldarl ı q 20%- ə q ə d ə r a ş a ğ ı dü ş ür. Yaz quraql ı ğ ı yazl ı q bitkil ə rin ba ş lan ğ ı c böyüm ə dövründ ə onlar ı n inki ş af ı na daha çox t ə sir göst ə rir. Bel ə quraql ı q havan ı n nisb ə t ə n a ş a ğ ı nisbi rütub ə tlik, a ş a ğ ı temperatur v ə soyuq quru kül ə kl ə rin olmas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir. Pay ı z-q ı ş dövründ ə ya ğ ı nt ı lar ı n azl ı ğ ı v ə torpaqda rütub ə tliyin a ş a ğ ı olmas ı fonunda ba ş ver ə n Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|