Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| M
ə rk ə zi çat v ə sah ə püskürm ə l ə ri ayr ı l ı r. Püskürül ə n kütl ə b ə rk, maye v ə qaz şə killi madd ə l ə rd ə n ibar ə t olub, ax ı b yay ı la bil ə r. s ı x ı l ı b bas ı lar, yaxud partlay ı ş hal ı nda ayr ı la bil ə r. İ qlim ə t ə siri bax ı m ı ndan partlay ı ş l ı püskürm ə l ə r daha çox ma- raq do ğ urur, bel ə ki, partlay ı ş zaman ı qazl ı piroklastik ş ı rnaqlar ı (qazl ı -kül sütunlar ı ) strotosfer ə keçir. Bu zaman maqma onda h ə ll olan qazlarla qalxaraq dispersl əş m ə y ə m ə ruz qal ı r. Püskürm ə nin bel ə rejimi dispersiya adlan ı r. Vulkanlar ı n istilik gücü 10 10 MVt-a çata bil ə r, orta h ə r ə k ə t sür ə ti 1-2 m/san, b ə z ə n 8-10 m/san olur. Vulkan ı n partlay ı ş püskürm ə si maqmatik m ə nb ə l ə rd ə t ə zyiqin növb ə ti toplanmas ı ndan sonra t ə krar oluna bil ə r. F ə lak ə tli püskürm ə l ə r daha güclü olur, bunun n ə tic ə sind ə vulkan qism ə n v ə ya tamamil ə da ğ ı ld ı ğ ı yerd ə kalder - uzunlu ğ u bir neç ə kilometr, d ə rinliyi is ə bir neç ə yüz metr olan depressiya ə m ə l ə g ə lir. Bel ə püskürm ə l ə r ayr ı - ayr ı vulkanlarda on v ə yüz min il fasil ə l ə rl ə ba ş verir v ə Yer üz ə rind ə t ə bi ə tin ə n d ə h şə tli hadis ə si hesab edilir. İ . İ .Qu ş enkonun (1979) kataloqunda son bir neç ə min ild ə olan ə z ə m ə tli «Tambora» vulkan ı n ı n püskürm ə si bel ə t ə svir edilir. «…. 1815-ci il aprelin 1-d ə uzaq m ə saf ə d ə n göy gurultusunu xat ı rladan kanonada (vulkan bombas ı n ı n s ə si) e ş idildi. Aprelin 5-d ə partlay ı ş lar gücl ə nm ə y ə ba ş lad ı , onlar ı n u ğ ultusu vulkandan 1800 km uzaqda da e ş idilm ə y ə ba ş lad ı . Aprelin 10-da püskürm ə nin kulminasiyas ı ba ş land ı . Vulkan ı n üz ə rind ə 70-80 km yüks ə klikd ə kül il ə doymu ş n ə h ə ng qaz sütunu peyda oldu. 3 sutka ə rzind ə 500 km m ə saf ə d ə zülm ə tli (qaranl ı q) duman b ə rq ə rar oldu. Vulkandan 1100 km aral ı da intensiv kül tökülm ə si mü ş ahid ə edildi. Yava adas ı nda – Su- rabayda, 425 km vulkandan aral ı m ə saf ə d ə hava dal ğ alar ı a ğ aclar ı kökünd ə n ç ı xard ı , evl ə ri da ğ ı td ı . Tambora vulkan ı n ı n m ə rk ə zind ə yerl əşə n uzunlu ğ u 275 km olan m ə nz ə r ə li Sumbava adas ı s ə hraya çevrildi. Vulkandan 250 km m ə saf ə d ə ki ə raziy ə 0,6 m qal ı nl ı ğ ı nda kül dü ş dü. Öl ə n adamlar ı n say ı t ə xmin ə n 100 min t əş kil etdi». 389 C ə dv ə l 23.7 Son 200 ild ə ə n güclü vulkan püskürm ə l ə ri Vulkan Püskürm ə tarixi Enlik Uzunluq Püskü-lür ə n külün h ə cmi km 3 Qaz-kül sütunu-nun yüks ə k-liyi, km Madd ə -l ə rin kütl ə si, Mt 1 2 3 4 5 6 7 Asama (Yaponiya) 09.05.1783 36 0 24 ′ ş . 138 0 31 ′ ş q. 017 Laki ( İ slandiya) 01.06.1783 64 0 04 ′ ş . 18 0 14 ′ q. 03 100 Poqromn ı y (Aleut adalar ı ) 1795 54 0 34 ′ ş . 164 0 42 ′ q. 1,0 Sabrina (Azor adalar ı ) 31.01.1811 38 0 ş . 25 0 q. 30-35 Tambora ( İ ndoneziya) 10.04.1815 8 0 15 ′ c. 118 0 00 ′ ş q. 150 70-80 70-150 Qalunqqunq ( İ ndoneziya) 08.10.1822 7 0 15 ′ c. 108 0 03 ′ ş q. 1,5 15-25 Babuyan (Fillipin) . 07 .1831 19 0 30 ′ ş . 121 0 57 ′ ş q. 20-30 Kosiquina (Nikaraqua) 20.01.1835 12 0 59 ′ ş . 87 0 34 ′ q. 25 30-40 Çikuraçki (Kuril adalar ı ) 11.02.1853 50 0 20 ′ ş . 155 0 28 ′ ş q. 1,0 Ş iveluç (Kamçatka) 17.02.1854 56 0 41 ′ ş . 161 0 35 ′ ş q. 1,0 Vezuviy ( İ taliya) 29.04.1872 40 0 49 ′ ş . 14 0 26 ′ ş q. 6-8 Askya ( İ slandiya) 02.01.1875 65 0 02 ′ ş . 16 0 44 ′ q. 0,5 7-15 Krakatau ( İ ndoneziya) 26.08.1883 6 0 06 ′ c. 105 0 25 ′ ş q. 18 25-55 Taravera (Yeni Zenlandiya) 10.06.1886 38 0 14 ′ c. 176 0 29 ′ ş q. 1,5 0,5 Ritter (Melaneziya) 13.03.1888 5 0 31 ′ c. 148 0 07 ′ ş q. 1,75 5 Sufriyer (Sent-Vinsent adalar ı ) 06.05.1902 13 0 23 ′ ş . 61 0 11 ′ q. 1 18 3 Mon-Pele (Martinika) 08.05.1902 14 0 50 ′ ş . 61 0 10 ′ q. 12 1 Santa-Mariya (Qvatemala) 24.10.1902 14 0 45 ′ ş . 91 0 33 ′ q. 5,4 21 5 Vezuviy ( İ taliya) 08.04.1906 40 0 49 ′ ş . 14 0 26 ′ ş q. 1 15 1 Ksudaç (Kamçatka) 28.03.1907 51 0 50 ′ ş . 157 0 31 ′ ş q. 3 5 Taal (Fillipin) 30.01.1911 14 0 00 ′ ş . 121 0 00 ′ ş q. 0,5 15 1 Katmal (Alyaska) 06.06.1912 58 0 16 ′ ş . 154 0 59 ′ q. 19,5 10-30 Tunquraya (Ekvador) 18.05.1918 1 0 28 ′ c. 78 0 27 ′ q. 0,5 25 3 Fueqo (Qvatemala) 21.01.1932 14 0 29 ′ ş . 90 0 53 ′ q. 1,0 1 Syerro-Asul (Çili) 10.04.1932 35 0 40 ′ c. 70 0 46 ′ q. 20 20 Severqina (Kuril adalar ı ) 09.01.1933 49 0 03 ′ ş . 154 0 26 ′ ş q. 1 15 1 Klyuçevskoy (Kamçatka) 01.01.1945 56 0 11 ′ ş . 160 0 47 ′ ş q. 0,6 17 0,5 Qekla ( İ slandiya) 29.03.1947 63 0 59 ′ ş . 19 0 42 ′ q. 0,21 30 5 Laminqton (Melaneziya) 21.01.1951 8 0 56 ′ c. 148 0 10 ′ ş q. 1,0 15 0,5 Spurr (Alyaska) 09.07.1953 61 0 18 ′ ş . 152 0 15 ′ q. 0,2 23 1 Bez ı myannaya (Kamçatka) 30.03.1956 56 0 04 ′ ş . 160 0 43 ′ ş q. 1,0 35 0,5-1 Aqunq ( İ ndoneziya) 17.03.1963 8 0 21 ′ c. 115 0 30 ′ ş q. 0,2-0,6 31 10-30 Ş iveluç (Kamçatka) 12.11.1964 56 0 47 ′ ş . 161 0 35 ′ ş q. 1,5 15 1 Taal (Fillipin) 28.09.1965 14 0 00 ′ ş . 121 0 00 ′ ş q. - 20 1 Avu ( İ ndoneziya) 12.08.1966 3 0 40 ′ ş . 125 0 30 ′ ş q. 3,0 18 2 Fernandina (Qalapaqos adalar ı ) 11.06.1968 0 0 21 ′ c. 91 0 31 ′ q. 2,0 24 2 Qekla ( İ slandiya) 05.05.1970 63 0 59 ′ ş . 19 0 42 ′ q. 0,1 15 1 Sufriyer (Sent-Vinsent adalar ı ) 17.10.1971 13 0 20 ′ ş . 61 0 11 ′ q. 0,2 18 2 Fueqo (Qvatemala) 17.10.1974 14 0 29 ′ ş . 90 0 53 ′ q. 0,1 20 1,5-3 Sent-Xelens (AB Ş ) 18.05.1980 46 0 12 ′ ş . 122 0 11 ′ q. 0,3 25 0,5-1 390 1 2 3 4 5 6 7 Aland (Kuril adalar ı ) 27.04.1981 50 0 48 ′ ş . 155 0 30 ′ ş q. 0,5 18 0,5-1 El-Çiçon (Meksika) 04.04.1982 17 0 20 ′ ş . 93 0 12 ′ q. 0,5 25 23 Vulkan püskürm ə l ə ri havan ı n ə sas t ə bii çirkl ə nm ə m ə nb ə yi hesab olunur. Güclü vulkan püskürm ə l ə ri zaman ı x ı rda b ə rk v ə maye hiss ə cikl ə rin böyük kütl ə si havaya qalx ı r. Qazlarla birlikd ə bu hiss ə cikl ə r 20 km-d ə n d ə çox yüks ə kliy ə qalxaraq h ə ft ə l ə rl ə havada qala bilir. M ə s ə l ə n, 1883-cü ild ə İ ndoneziyada Krakatau vulkan ı püskür ə n zaman vulkan tozu 24 km hündürlüy ə qalxaraq 5 il ə yax ı n havada qalm ı ş d ı r. Havada qalan hiss ə cikl ə r un v ə süd tozundan da x ı rda olub diametri orta hesabla 0,002 mm olmu ş dur. 1912-ci ild ə Alyaskada Katmay vulkan ı püskür ə n zaman 20 mlrd. m 3 toz 50 km yüks ə kliy ə q ə d ə r qalxm ı ş d ı r. 1975-ci ilin iyul-sentyabr ı nda Kamçatkada püskür ə n Tolbaçik vulkan ı n ı n m ə hsullar ı ndan ibar ə t olan tozun gün ə rzind ə miqdar ı antropogen toz tullunt ı lar ı n ı n 30%-ni t əş kil edirdi. Vulkan püskürm ə l ə ri zaman ı havaya CO 2 -d ə n ba ş qa CO, H 2 , SO 2 , H 2 S, karbohidrogen qazlar ı v ə s. burax ı l ı r. 1986-c ı il avqustun 21-d ə Kamerunda (M ə rk ə zi Amerikada dövl ə t) d ə h şə tli t ə bii f ə lak ə t ba ş verir. Nios gölünd ə n q ə fl ə t ə n bo ğ ucu qaz ı n buludlar ı 25 kv. km ə razini ört ə r ə k 1746 adam ı n v ə 20000-d ə n art ı q heyvanlar ı n ölümün ə s ə b ə b olmu ş dur. Son 500 il ə rzind ə 500-d ə n art ı q vulkan püskürm ə si ba ş vermi ş v ə bunun n ə tic ə sind ə 200 min adam dünyas ı n ı d ə yi ş mi ş dir. 1947-1970-ci ill ə rd ə vulkan püskürm ə sind ə n 7220 adam, y ə ni ild ə 300 adam t ə l ə f olmu ş dur (Stepanovskix, 2003). Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|