Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Arizona krateri
- Tunquska meteoriti
- 65 milyon il
- Hopo-sapiensin
|
23.14. KOSM İ K F Ə LAK Ə TL Ə R Bir çox ehtimal olunan v ə az ehtimal olunan kosmik f ə lak ə tl ə rd ə n ə n m ə lum olan ı v ə geni ş yay ı lan ı planetl ə raras ı f ə zadan Yer s ə thin ə ə sas ə n kosmik toz hal ı nda dü şə n meteoritl ə rdir (aerolitl ə r). H ə r gün Yer s ə thin ə yüz tonlarla meteorit dü ş ür. Meteoritl ə rin ölçül ə ri t ə qrib ə n 1 mm-bir neç ə metr, ç ə kil ə ri is ə t ə qrib ə n 1 qram – 1 neç ə tondur. Ad ə t ə n meteoritl ə r atmosfer ə sürtünm ə si n ə tic ə sind ə 160-180 km yüks ə klikd ə al ı ş ı r v ə Yer ə çatmam ı ş atmosferd ə yan ı b kül ə dönür, lakin b ə z ə n onlar Yer ə çat ı r. T ə rkibin ə gör ə meteoritl ə r üç növdür: da ş meteorit (92%), d ə mir-da ğ meteorit (2%) v ə d ə mir meteorit (6%). Da ş meteorit ə sas ə n d ə mir-maqnezium silikatlar ı v ə d ə mir-nikel ə rintisind ə n, d ə mir-da ş meteorit ə sas ə n pollasitl ə rd ə n, d ə mir-nikel v ə silikatlardan, d ə mir meteorit is ə nikelli d ə mird ə n ibar ə tdir. Ə n n ə h ə ng meteorit (t ə qrib ə n 60 ton) 1920-ci ild ə C ə nubi-q ə rbi Afrikada tap ı lan Qoba d ə mir meteoriti hesab olunur. Ölçüsün ə gör ə ikincisi (34 ton) Qrenlandiyada tap ı lm ı ş d ı r. Kütl ə si 1 tondan art ı q olan t ə qrib ə n 35 meteorit m ə lumdur. Meteoritl ə rin parçalanmas ı n ə tic ə sind ə min ə d ə k meteoriti olan qrup (meteorit ya ğ ı ş ı ) dü ş ür. 1947-ci ild ə dü şə n Sixote-Alin meteoriti ya ğ ı ş ı t ə qrib ə n 70 tondur. Keçmi ş SSR İ ə razisind ə 160 meteorit tap ı lm ı ş d ı r (1988). 1959-cu il noyabr ı n 24-d ə Yard ı ml ı rayonuna ümumi a ğ ı rl ı ğ ı 150 kq olan d ə mir meteorit dü ş mü ş dür. Meteoritl ə r dü şə rk ə n güclü i ş ı q, s ə s v ə mexaniki hadis ə l ə r ə s ə b ə b olur; s ə mada quyru ğ u s ə p ə l ə n ə n parlaq odlu kür ə hal ı nda görünür, buna bolid deyilir. Bu, gec ə bir neç ə yüzl ə rl ə kilometr ə razini i ş ı qland ı r ı r. Yerd ə ki kimy ə vi elementl ə rin dem ə k olar ki, ham ı s ı meteoritd ə d ə var. Meteoritd ə radioaktiv kimy ə vi elementl ə rin v ə onlar ı n parçalar ı n ı n olmas ı n ə tic ə sind ə a ş kar edilmi ş dir ki, meteorit madd ə sinin ya ş ı 4,5 mlrd. ildir. B ə z ə n a ğ ı rl ı ğ ı bir neç ə ton olan meteorit Yer ə dü ş dükd ə planetar f ə lak ə t yarada bil ə r. Onlar böyk bir z ə rb ə il ə yer ə dü ş dükd ə parçalan ı r, diametri t ə qrib ə n 1 metrd ə n bir neç ə kilometr olan dair ə vi v ə q ı fab ə nz ə r geni ş meteorit krateri adlanan çuxur ə m ə l ə g ə tirir. 2 km/san-d ə n böyük sür ə tl ə rl ə meteorit z ə rb ə n ə tic ə sind ə b ə rk haldan güclü s ı x ı lm ı ş qaza çevrilir v ə güclü z ə rb ə dal ğ as ı yaran ı r. Meteorit krateri iki növdür: z ə rb ə meteorit krateri v ə partlay ı ş meteorit krateri. Z ə rb ə kraterinin diametri nisb ə t ə n böyükdür (8 metrd ə n onlarla metr ə d ə k). Yüz ə q ə d ə r meteorit krateri m ə lumdur. Ə rin ə n böyük meteorit krateri Arizona krateri ( Ş imali Amerikada Arizon 392 ş tat ı ndad ı r) hesab olunur. Onun diametri 1207 m, d ə rinliyi 175 metrdir. 1947-ci ild ə Sixote-Alin meteoriti adland ı r ı lan d ə mir meteoriti dü ş dükd ə diametri 26 metr ə çatan 24 meteorit krateri ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Sarema adas ı nda (Estoniya) 7 meteorit krateri vard ı r, onlar ı n ə n böyüyünün diametri 110 metr ə çat ı r. 1908- ci ild ə Sibir ə dü şə n Tunquska meteoriti ə n böyük meteoritl ə rd ə n biridir. Onun dü ş m ə sind ə n ə m ə l ə g ə l ə n güclü s ə s çox uzaqlarda e ş idilmi ş dir. Dü şə n meteoritl ə rin bel ə böyük kraterl ə r ə m ə l ə g ə tirm ə si, ş übh ə siz ki, planetimizin atmosferind ə sapmalar yaratm ı ş v ə ehtimal ki, qas ı r ğ a, tufan v ə z ə lz ə l ə l ə rl ə mü ş ayi ə t olunmu ş dur. Bununla yana ş ı , z ə rb ə n ə tic ə sind ə olduqca çoxlu miqdarda havaya qalxan toz kütl ə si atmosferin şə ffafla ğ ı n ı , yer ə dü şə n gün əş ş üalar ı n ı azaltm ı ş d ı r. Bu is ə y ə qin ki, temperatur rejimini d ə yi ş mi ş dir. Bundan ba ş qa, Alveresin böyük t ə ba ş ir dövrünün t ə rk olmas ı n ı (o cüml ə d ə n dinozavrlar ı n) möht əşə m meteoritl ə rin dü ş m ə si il ə ə laq ə l ə ndirm ə hipotezini q ə bul ed ə r ə k, Yer s ə thinin kimy ə vi t ə rkibinin d ə yi ş m ə sini meteorit materiallar ı hesab ı na getm ə sini n ə z ə r ə almaq laz ı md ı r. Hesablamalar göst ə rir ki, (Alekseyenko, 2005) o dövrd ə torpaqda iridiumun k ə skin artmas ı (da ş meteoritl ə rd ə iridiumun ( İ r) miqdar ı Yerin litosferind ə kind ə n min d ə f ə çoxdur) bioloji f ə lak ə tl ə r üçün kifay ə t etmi ş dir. Qeyd etm ə k lam ı zd ı r ki, A. İ .Perelman ı n m ə lumat ı na ə sas ə n iridium anomaliyas ı venda v ə kembri (570 mln. il), Perm v ə Trias s ə rh ə dind ə (248 mln. il), t ə ba ş ir sisteminin turon ə srind ə (90 mln. il), alt kaynazoyun eosen ş öb ə sind ə (40 mln. il) planetar miqyasda m ə lumdur. Tam ehtimal ki, bütün bunlar möht əşə m kosmik f ə lak ə tl ə rin n ə tic ə l ə ri olmu ş lar. Bel ə f ə lak ə tl ə r olduqca çox nadir hallarda olur, onun qar ş ı s ı n ı n al ı nmas ı nda b əşə riyy ə t h ə l ə acizdir. Bizim günümüz ə q ə d ə r biosfer mür ə kk ə b v ə asan olmayan yol keçmi ş dir. Onun pay ı na olduqca müxt ə lif ə n möht əşə m kosmik v ə planetar f ə lak ə tl ə rd ə n tutmu ş , regional v ə lokal f ə lak ə tl ə r dü ş mü ş dür. Onlar ı n inki ş af ı çox vaxt biosferi özünü m ə hv etm ə v ə tam parçalanma hüduduna salm ı ş d ı r. Lakin h ə r d ə f ə daxili enerji n ə tic ə sind ə biosfer olduqca ç ə tin v ə ziyy ə td ə n ç ı xa bilmi ş v ə h ə yat yenid ə n canlanm ı ş d ı r. Geoloji tarixd ə bel ə hadis ə l ə r says ı z-hesabs ı zd ı r. 65 milyon il ə vv ə l ba ş ver ə n biosferin qlobal krizisini buna parlaq misal göst ə rm ə k olar. Ye- rin möht əşə m kosmik cisiml ə (astreoidl ə ) toqqu ş mas ı n ə tic ə sind ə ekoloji f ə lak ə t ba ş vermi ş dir. Atmosferin qaz t ə rkibi v ə havan ı n yerüstü v ə d ə niz akvatoriyalar ı n ı n temperaturu d ə yi ş mi ş , qurunun geni ş ə razil ə rind ə böyük miqyasl ı me şə yan ğ ı nlar ı ba ş vermi ş v ə s. Bir neç ə yüz milyard ton kütl ə si olan 10 km- ə yax ı n diametrli kosmik cismin partlamas ı ə vv ə lc ə yan ğ ı nlar n ə tic ə sind ə yerüstü temperaturun xeyli yüks ə lm ə sin ə , sonra is ə «nüv ə q ı ş ı na» b ə nz ə r soyuqla ş maya s ə b ə b olmu ş dur. T ə bii balans ı n pozulmas ı n ı n olduqca böyük olmas ı yerüstü iri onur ğ al ı lar ı n, o cüml ə d ə n dinozavrlar ı n m ə hvin ə s ə b ə b olmu ş dur. Yerin üzvi h ə yat ı tamamil ə me şə örtüyünd ə n m ə hrum olmu ş dur. Bütün ba ş ı ayaql ı molyusklar (ammonitl ə r v ə belemnitl ə r), plankton orqanizml ə rin, m ə rcanlar ı n v ə mam ı rlar ı n bütün ail ə l ə rinin, braxionodlar ı n, qar ı nayaql ı molyusklar ı n ail ə l ə rinin is ə 75%-i v ə dig ə r orqanizml ə r s ı radan ç ı xm ı ş lar. Lakin nisb ə t ə n az vaxt ə rzind ə – 3-5 milyon ild ə n sonra Yerd ə üzvi h ə yat yenid ə n dirç ə lmi ş dir. Bununla bel ə , Yerin tarixind ə bu kosmik f ə lak ə t ə n böyüyü say ı lm ı r. Geoloji tarixin son 800 milyon ili ə rzind ə 21 d ə f ə bel ə kosmik f ə lak ə tl ə r olmu ş dur. Bu yaln ı z asteroidl ə rin bilavasit ə z ə rb ə si v ə paltay ı ş ı ndan ibar ə t olmay ı b, h ə m d ə kometl ə rin (quyruqlu ulduzlar ı n) dü ş m ə si v ə ya Yerin yax ı nl ı ğ ı ndan uçmas ı hadis ə l ə ri d ə mü ş ahid ə olunmu ş dur. Bütün bunlar üzvi al ə min inki ş af tarixind ə t ə sbit olu- nur v ə xronoloji ş kalan ı n böyük s ə rh ə dl ə rind ə qeyd ə al ı n ı r. Ə g ə r 65 mln. il Yer ə asteroid dü ş m ə s ə ydi, kosmik bombalar at ı lmasayd ı , dinozavrlar ı n ömrü neç ə milyon il davam ed ə rmi ş . Ax ı dinozavrlar yoxa ç ı xd ı qdan sonra onlar ı n s ı ğ ı naca ğ ı n ı m ə m ə lil ə r tutmu ş dur, onlar ı n t ə kamülü Hopo-sapiensin (insan ı n) peyda olmas ı na g ə tirib ç ı xarm ı ş d ı r. Yerin geoloji tarixind ə müxt ə lif davamiyy ə tli qlyasioeralar (buzla ş ma eralar ı ) alt ı d ə f ə ba ş vermi ş v ə h ə r d ə f ə kriosferin (Yer kür ə sind ə temperaturu m ə nfi olan soyuq t ə b ə q ə ) böyüm ə si biosferin inki ş af ı n ı m ə hdudla ş d ı rm ı ş v ə onun homeostaz ı n ı ( davaml ı ğ ı n ı , sabitliyini) pozmu ş dur. Heyvanat al ə minin v ə bitki örtüyünün h ə yat t ə rzind ə miqrasiyas ı na v ə ya d ə yi ş m ə sin ə s ə b ə b olan yaln ı z Yer s ə thinin temperaturu pozulmam ı ş d ı r, qlyasioeralar h ə mçinin biokütl ə nin olduqca azalmas ı na, dem ə li, madd ə l ə rin bioloji dövran ı n ı n pozulmas ı na g ə tirib ç ı xarm ı ş d ı r. Hidroloji tsikl d ə pozulmu ş dur. Buzla ş ma epoxalar ı nda okean v ə atmosfer aras ı nda rütub ə t mübadil ə si a ş a ğ ı dü ş ür, atmosferd ə rütub ə tin miqdar ı azal ı r, dem ə li, istilik (parnik) effekti d ə a ş a ğ ı dü ş ür. Geni ş ə razil ə rd ə kriosferin inki ş af ı n ə tic ə sind ə Yer s ə thinin albedosu xeyli yüks ə lir, radiasiya 393 balans ı is ə azal ı r, bütün bunlar planetin soyuqla ş mas ı effektini gücl ə ndirir. Vulkanizmin aktivliyi, xüsus ə n olduqca çoxlu miqdarda atmosfer ə piroklastik material ı n at ı lmas ı , h ə mçinin çoxlu miqdarda karbon qaz ı n ı n da at ı lmas ı , ə ksin ə parnik (istilik) effektinin gücl ə nm ə sin ə şə rait yaratd ı . Planetar hadis ə l ə rin h ə m m ə nfi (soyuqla ş ma), h ə m d ə müsb ə t inki ş af ı land ş aftlar ı n orqanizml ə rinin h ə yat f ə aliyy ə tind ə yax ş ı ( ə lveri ş li) şə rait yaratd ı , biosfer ba ş ver ə n ç ə tinlikl ə rin öhd ə sind ə n u ğ urla g ə l ə r ə k inki ş af etm ə y ə ba ş lad ı . Lakin antropogen t ə sir zaman ı ə g ə r destruksiya (da ğ ı lma, pozulma) faktoru insan t ə r ə find ə n tör ə dil ə n krio- gen-qlyasial t ə sir olarsa, dig ə r ssenari tör ə n ə bil ə rdi. Bu, nüv ə konflikti v ə nüv ə qur ğ ular ı ndan geni ş miqyasda istifad ə edildikd ə ba ş verm ə si mümkündür. Bel ə halda Yerin enerji il ə t ə min olunmas ı pozular, kriosfer planetar miqyasda yay ı lar, y ə ni Yer yeni buz planetin ə çevril ə bil ə r. Elm ə ə saslanm ı ş dayan ı ql ı inki ş af v ə b əşə riyy ə tin optimal ya ş ama şə raitinin strategiyas ı n ı haz ı rlamaq üçün a ş a ğ ı dak ı prioritetl ə ri mü ə yy ə nl əş dirm ə k laz ı md ı r. - Ali – t ə bii-antropogen sisteml ə rin ekoloji-iqtisadi bax ı mdan optimalla ş mas ı . Demoqrafik problemin h ə lli d ə ali prioritetin h ə yata keçirilm ə si u ğ urlar ı ndan as ı l ı d ı r. - Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|