Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 23.13.1/. Palç ı q vulkanlar ı
Partlay ı ş xarakterli vulkan püskürm ə l ə rind ə n sonra atmosferd ə strotosfer şə ffafl ı ğ ı n ı azald ı r v ə bununla ə laq ə dar olaraq soyuqla ş ma inki ş af edir. Onill ə r v ə yüzill ə r ə rzind ə analoji soyuqla ş malar vulkan aktivliyinin gücl ə nm ə si il ə ba ş verir, bu stratosferd ə aerozollar ı n miqdar ı n ı n orta s ə viyy ə sini art ı r ı r. Bununla bel ə , geoloji keçmi ş d ə vulkan aktivliyinin gücl ə nm ə si il ə ə laq ə dar atmosferd ə karbon qaz ı kütl ə sinin artmas ı iqlimin istil əş m ə sin ə s ə b ə b olmu ş dur. Bel ə likl ə , vulkan aktivliyinin artmas ı bir t ə r ə fd ə n soyuqla ş maya, dig ə r t ə r ə fd ə n is ə istil əş m ə y ə s ə b ə b ola bil ə r. Vulkan ı n sualt ı püskürm ə l ə ri d ə m ə lumdur, bunun n ə tic ə sind ə yeni adalar ə m ə l ə g ə lir. Yer üz ə rind ə 770- d ə n art ı q vulkan mövcuddur, bunlar ı n 69-u suyun alt ı ndad ı r. Vulkanlar ə n çox Sakit okean sahill ə ri v ə adalar ı ndad ı r. Kiçik Qafqazda son vulkan püskürm ə l ə ri Antropogend ə olmu ş dur. Vulkanlar Yerin daxilind ə olan maqma ocaqlar ı il ə ə laq ə dard ı r, bu ocaqlar ı n 70-100 km v ə daha çox d ə rinlikd ə olmas ı mü ə yy ə n edilmi ş dir. Az ə rbaycanda Pliosen vulkan kraterl ə ri K ə lb ə c ə r rayonunda mü ə yy ə n edilmi ş dir. Bu vulkanlarda lipirit v ə lapit püskürmü ş dür. Antropogen ə aid vulkan kraterl ə ri K ə lb ə c ə r v ə Laç ı n rayonlar ı nda qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Vulkan püskürm ə l ə ri m ə hsulu Naxç ı van v ə Tal ı ş ı n da ğ l ı q hiss ə sind ə d ə geni ş yay ı lm ı ş d ı r. B ə zi vulkanik süxurlardan (andezit v ə bazaltlardan) tikinti materiallar ı kimi, ş ü şə v ə bazalt ə rintisi istehsal ı nda istifad ə edilir. 23.13.1/. Palç ı q vulkanlar ı Vulkan palç ı ğ ı materiallar ı ndan t əş kil olunmu ş , zirv ə sind ə krateri olan yast ı konus formal ı t ə p ə l ə rdir (hündürlüyü 400 m-d ə k, ə sas ı nda diametri 100 m-d ə n 3,5 km-d ə k). Fasil ə siz v ə ya vaxta ş ı r ı vulkan palç ı ğ ı , qaz, süxur q ı r ı nt ı lar ı , su (b ə z ə n neftli) püskürür. Palç ı q vulkan ı n ı n püskürm ə si ad ə t ə n güclü yeralt ı u ğ ultu v ə partlay ı ş la ba ş lay ı r. Yerin d ə rin qat ı ndan s ə th ə ç ı xan qazlar al ı ş ı r. Vulkan üz ə rind ə alovun hündürlüyü b ə z ə n 1000 m- ə (Qarasu adas ı vulkan ı ) çat ı r. Palç ı q vulkan ı n ı n qazlar ı ə sas ə n metandan, qism ə n a ğ ı r karbohidrogenl ə r, CO 2 , N 2 v ə t ə sirsiz qazlardan ibar ə t olur. B ə zi sah ə l ə rd ə (Kerç yar ı madas ı , Saxalin adas ı v ə s.) palç ı q vulkan ı qazlar ı n ı n çox hiss ə sini CO 2 t əş kil edir. Palç ı q vulkanlar ı n ı n suyu yod, brom, bor v ə s.-li, ə sas ə n hidrokarbonatl ı -natriumlu olur, palç ı ğ ı n ı n t ə rkibind ə çoxlu mikroelement (bor, civ ə , manqan, mis, barium, stronsium, lilium v ə s.) i ş tirak edir. Palç ı q vulkan ı f ə aliyy ə tinin sakit dövründ ə krater sah ə sind ə qaz, su, lil s ı zan çoxlu parazit mikroqurulu ş lar – sala v ə qrifonlar ə m ə l ə g ə lir. Palç ı q vulkanlar ı Rum ı niya, İ ran, Birma, Kolumbiya, Venesuela ölk ə l ə rind ə , Taman, Kerç yar ı madalar ı , Türkm ə nistan v ə Az ə rbaycanda yay ı lm ı ş d ı r. Dünyada olan palç ı q vulkan ı n ı n çoxu (üçd ə birind ə n art ı ğ ı ) Az ə rbaycan Respublikas ı nda yay ı lm ı ş d ı r, onlar ı n say ı quruda v ə d ə nizd ə birlikd ə 250-y ə q ə d ə rdir. Palç ı q vulkanlar ı ə sas ə n Qobustanda ( ə n çox c ə nubi Qobustanda), Ab ş eron yar ı madas ı nda, Harami-Salyan zonas ı nda, X ə z ə rin sahilyan ı adalar ı nda yay ı lm ı ş d ı r. Onlardan ə n böyükl ə ri Qalmu ş Tora ğ ay v ə Böyük K ə nizda ğ say ı l ı r. Yerl əş m ə sin ə gör ə 3 qrup palç ı q vulkan ı m ə lumdur: quru palç ı q vulkan ı , kömülmü ş palç ı q vulkan ı v ə d ə niz palç ı q vulkan ı . D ə niz palç ı q vulkan ı ada 391 ə m ə l ə g ə tir ə n v ə sualt ı palç ı q vulkan ı na ayr ı l ı r. Bak ı arxipelaq ı nda 8 ada – Qarasu, Gil, Z ə nbil, S ə ngi-Mu ğ an v ə s. palç ı q vulkan ı n ı n f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lmi ş dir. X ə z ə r d ə nizind ə 140-dan çox sualt ı palç ı q vulkan ı m ə lumdur. Palç ı q vulkanlar ı m ə n şə c ə neft v ə ya qaz yataqlar ı il ə ə laq ə dar olub, ə sas ə n cavan q ı r ı ş ı ql ı q zonalar ı nda yay ı lm ı ş d ı r. Ş imali Qobustanda palç ı q vulkanlar ı az yay ı lm ı ş d ı r, burada kiçik palç ı q vulkanlar ı ndan D ə mirçi, Astraxanka, Kürl ə mic, Nabur v ə s. göst ə rm ə k olar. Palç ı q vulkanlar ı müalic ə m ə qs ə dil ə i ş l ə dil ə n qiym ə tli xammald ı r. Palç ı q vulkanl ı brekçiya q ə l ə vi reaksiyaya malik olub t ə rkibind ə yod, brom, molibden, vanadium, fosfor, xlor, maqnezium kimi bioloji aktiv kimy ə vi elementl ə r, h ə mçinin sulfatlar, hidrokarbonatlar, naften tur ş ular ı , bitum v ə s. vard ı r v ə onlar böyük müalic ə vi effekt verir. Vulkanik brekçiyadan pereferik v ə m ə rk ə zi sinir sistemi, m ə d ə -ba ğ ı rsaq trakt ı (h ə zm cihaz ı ), d ə ri, h ə mçinin poliartrit, radikulit, polinefrit, hepatit v ə dig ə r x ə st ə likl ə rd ə n ə ziyy ə t ç ə k ə n x ə st ə l ə rin müalic ə sind ə u ğ urla istifad ə etm ə k olar. Palç ı q vulkanlar ı il ə bir s ı ra faydal ı qaz ı nt ı yataqlar ı (d ə mir filizi, kükürd, civ ə , arsen v ə s.) ə laq ə dard ı r. Palç ı q vulkanlar ı n ı n f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə Ab ş eron yar ı madas ı nda ə traf mühit toksik kimy ə vi elementl ə rl ə çirkl ə nir. Bel ə ki, buradak ı palç ı q vulkanlar ı n ı n suyu yüks ə k minerall ı ğ a, q ə l ə viliy ə malik olub t ə rkibind ə natrium ionu üstünlük t əş kil edir. Bu sularda duzlar ı n ümumi c ə mi 6,5 …. 11,0 q/l t əş kil edir. Su ə sas ə n xloridli-sulfatl ı -natriumlu t ə rkibli olub, mühit reaksiyas ı (pH) 8,0-8,7-dir (A.H. Ə hm ə dov, 1985). Mü ə llif ( Ə hm ə dov, 1985) qeyd edir ki, palç ı q vulkanlar ı n ı n f ə aliyy ə ti, xüsusi duzla ş m ı ş land ş aft ı n ə m ə l ə g ə lm ə sil il ə mü ş ayi ə t olunur. Vulkanik brekçiyalarda sodal ı ş oranlar v ə ş oran torpaqlar formala ş ı r. Q ə l ə vili vulkan sular ı v ə brekçiya il ə s ə th ə bir s ı ra mikroelementl ə r g ə tirilir. Mikroelementl ə rin t ə rkibind ə bor, molibden v ə qur ğ u ş un üstünlük t əş kil ed ə r ə k, konsentrasiya klark ı litosferin klark ı ndan 3 d ə f ə art ı q olur. Palç ı q vulkanlar ı n ı n f ə aliyy ə ti ə traf mühitin geokimy ə vi xüsusiyy ə tl ə rin ə güclü t ə sir göst ə rir. M ə lum oldu ğ u kimi, bitkid ə v ə suda bor, molibden v ə stronsiumun izafi miqdarda olmas ı heyvanlarda endem x ə st ə likl ə rin ə s ə b ə b olur. Yar ı ms ə hra zonas ı n ı n yem bitkil ə rinin b ə zil ə ri (xost ə k, ç ə r ə n, yov ş an) xüsusil ə borla z ə ngindir. Qoyunlarda endem toksikoz x ə st ə likl ə ri d ə bununla ə laq ə dard ı r. Bu x ə st ə lik n ə tic ə sind ə qoyunlar ı n tükl ə ri (yunu) tökülür. Yemin t ə rkibind ə molibdenin izafi olmas ı heyvanlarda molibdeniozis x ə st ə liyi ba ş verir v ə orqanizmd ə sidik tur ş ular ı toplan ı r. Stronsiumun çox olmas ı is ə q ə l ə vi x ə st ə liyin ə (trons- raxit) s ə b ə b olur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|