Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Doluya qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə ri
|
C ə dv ə l 23.5 Dolu ya ğ an günl ə rin orta ayl ı q, illik say ı (1986-1960-c ı ill ə r. Cabbarov, 1978) M ə nt ə q ə l ə r III IV V VI VII VIII IX X İ llik Ə lib ə y 0,04 0,08 2,0 0,56 0,16 0,30 0,60 0,32 4,82 Zaqatala 0,04 0,25 0,50 0,40 0,08 0,12 0,25 0,20 1,84 Mu ğ anl ı 0,0 0,0 0,50 0,40 0,08 0,0 0,0 0,00 0,98 Şə ki 0,08 0,28 0,36 0,20 0,12 0,30 0,20 0,12 1,40 Q ə b ə l ə 0,09 0,40 0,54 0,30 0,04 0,0 0,16 0,08 1,67 Ş amax ı 0,15 0,50 0,40 0,30 0,19 0,04 0,08 0,20 1,87 N.A.Babaxanov v ə N. Ə .Pa ş ayevin (2004) «Qafqaz t ə qvimi», «Qafqaz haqq ı nda m ə lumatlar m ə cmu ə »l ə ri v ə dig ə r m ə nb ə l ə rd ə n toplad ı qlar ı maraql ı materiallar ı n b ə zil ə rini sadalamaq yerin ə dü şə rdi. M ə s ə l ə n, 1852-ci il tarixli «Qafqaz t ə qvimi»nd ə yaz ı l ı r: «6 avqustda Kür çay ı sahilind ə Eymur k ə ndind ə n Ketovana q ə d ə r 40 verstlik m ə saf ə d ə güclü göy gurultusundan sonra 30 d ə qiq ə ə rzind ə ş idd ə tli ya ğ ı ş la b ə rab ə r v ə ölçüsü 1-20 futa (1 fut-0,3048 m) çatan müxt ə lif ölçülü, müxt ə lif formal ı buz parçalar ı ya ğ m ı ş d ı r, bunun da n ə tic ə sind ə ba ğ lar, bostan sah ə l ə ri m ə hv edilmi ş , me şə l ə rd ə böyük a ğ aclar ı n bütün budaqlar ı s ı nm ı ş , ç ə kil ba ğ lar ı nda is ə a ğ aclar kökün ə q ə d ə r m ə hv edilmi ş dir». «Qafqaz haqq ı nda m ə lumatlar» m ə cmu ə sind ə 1859-1878-ci ill ə r ə rzind ə Qafqazda 451 d ə f ə dolu dü ş m ə si qeyd ə al ı nmas ı göst ə rilir. Bunun 333-d ə n d ə y ə n z ə r ə r 5,5 mln. rubla b ə rab ə r olmu ş dur. H ə min dövr ə rzind ə Az ə rbaycanda 49 d ə f ə dolu dü ş m ə si qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. 1912-1916-c ı ill ə r ə rzind ə Az ə rbaycana 2,5 mln. rubl ziyan d ə ymi ş , ə n çox ziyan ç ə k ə n Yelizavetpol (G ə nc ə ) quberniyas ı olmu ş dur. Ziyan ı n m ə bl əğ i Z ə ng ə zurda – 489 min rubl., G ə nc ə d ə – 380 min rubl, Karyagind ə (Füzulid ə ) is ə 370 min rubl olmu ş dur. Meteoroloji ayl ı q m ə cmu ə l ə rin m ə lumatlar ı na istinad ed ə r ə k göst ə ril ə n mü ə llifl ə r 1969-70-ci ill ə rd ə respublikam ı zda 30 rayonun doludan ziyan ç ə km ə yini qeyd edirl ə r. 1969-1973-cü ill ə r ə rzind ə Qazax rayonunun 10 t ə s ə rrüfat ı nda doluvurma n ə tic ə sind ə 600 ha d ə nli, 100 ha çoxillik yem bitkil ə ri m ə hv olmu ş v ə 376 ziyan 500 min rubl m ə bl əğ ind ə qiym ə tl ə ndirilmi ş dir. Doluvurman ı n ə n a ğ ı r n ə tic ə l ə ri Zaqatala rayonunda 1970- ci ilin aprel-may, Qazax rayonunda 1972-ci ilin sentyabr, Saatl ı rayonunda is ə 1973-cü ilin yanvar aylar ı nda qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Zaqatala rayonunda 1970-ci ili aprel-may aylar ı nda doluvurma n ə tic ə sind ə 318 ha tütün ( ə kinin 100%-i),801 ha tax ı l, 180 ha çoxillik yem otlar ı sah ə si, 5 ha bostan bitkil ə ri m ə hv edilmi ş dir. Yaln ı z 2002-ci il may ı n 5-d ə dü şə n dolu Qazax, Tovuz, A ğ stafa, Qax rayonlar ı n ı n t ə s ə rrüfatlar ı na 100 mlrd. manat ziyan vurmu ş du. Qax rayonunda dü şə n dolunun hündürlüyü 50 sm olmu ş dur (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). Doluya qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə ri . Doluya qar ş ı mübariz ə aparmaq m ə qs ə dil ə radiolokatorun köm ə yil ə dolu buludlar ı n ı n yeri mü ə yy ə nl əş dirilir, onun dü ş m ə sah ə si v ə dolunun ölçüsü t ə yin edilir. Sonra radiolokatorla mü ə yy ə n edilmi ş dolu m ə nb ə yin ə zenit artilleriyas ı v ə raketl ə rl ə reagentl ə r (yodlu – gümü ş , yodlu - qur ğ u ş un) burax ı l ı r. Doluya qar ş ı topdan «Elbrus - 2» güll ə l ə rinin burax ı lmas ı qorxulu deyil. Bu güll ə l ə r 100 mm-lik zenit toplar ı ndan at ı l ı r. Zenit toplar ı n ı n effektivlik radiusu 14 km- ə çat ı r, reagentin ç ə kisi 75 qramd ı r. Bir zenit topundan «Elbrus-2» güll ə si dolunu da ğ ı td ı qda 40-60 ha sah ə ni doludan qorumaq olur. Dolu buludunu da ğ ı tmaq m ə qs ə dil ə «Bulud» adl ı raket qur ğ usundan da istifad ə olunur. Vaxtil ə respublikam ı zda zenit artilleriyas ı v ə raketl ə rd ə n istifad ə olunaraq, min hektarlarla k ə nd t ə s ə rrüfat ı sah ə l ə ri doluvurmadan mühafiz ə olunurdu. Lakin son 10 ild ə n art ı qd ı r ki, doluya qar ş ı mühafiz ə d ə st ə l ə rinin f ə aliyy ə ti m ə lum hadis ə l ə r ə gör ə dayand ı r ı lm ı ş d ı r. Lakin respublikam ı zda k ə nd t ə s ə rrüfat ı na, ba ğ lara v ə ba ş qa sah ə l ə r ə dolu vurma hadis ə l ə rinin tör ə tdiyi ziyanlar ı aradan qald ı rmaq üçün doluya qar ş ı mühafiz ə d ə st ə l ə rinin i ş inin b ə rpa olunmas ı m ə qs ə d ə uy ğ undur. 23.9. SEL HAD İ S Ə L Ə R İ Da
v ə da ğə t ə yi çaylar ı n ı n yataqlar ı nda da ğ ı d ı c ı qüvv ə y ə malik v ə g ə tirm ə l ə rl ə ( ə sas ə n da ş , qum, ç ı nq ı l, lil, qism ə n a ğ ac, ot v ə s.) z ə ngin, q ı samüdd ə tli güclü ax ı nlara sel deyilir. Bu hadis ə Az ə rbaycanda sel , Orta Asiya Respublikalar ı nda sil , Fransada nant , Almaniyada mur , Gürcüstanda qvarsoppi adlan ı r. Sell ə r, intensiv leysan ya ğ ı ş lar ı , buzlaqlar ı n v ə mövsümi qar örtüyünün sür ə tl ə ə rim ə si, yamaclardan m ə craya çoxlu miqdarda süxur q ı r ı nt ı materiallar ı n ı n tökülm ə si v ə s. n ə tic ə sind ə ba ş verir. Sel hadis ə l ə rinin aktivl əş m ə sind ə antropogen faktorlar (da ğ yamaclar ı nda me şə l ə rin q ı r ı lmas ı , me şə nin subalp ç ə m ə nl ə ri il ə yuxar ı s ə rh ə dinin a ş a ğ ı sal ı nmas ı , yay otlaqlar ı nda v ə me şə l ə rd ə mal-qaran ı n intensiv otar ı lmas ı il ə ə laq ə dar torpaq v ə ot örtüyünün deqradasiyas ı v ə s.) da mühüm rol oynay ı r. Da ş q ı nlardan f ə rqli olaraq, sel ayr ı -ayr ı dal ğ alar şə klind ə h ə r ə k ə t edir. Sür ə ti 0,5-5,0, b ə z ə n 15 m/san-y ə çat ı r. Ax ı n ı n 70-80%-i g ə tirm ə materiallar ı ndan (süxur q ı r ı nt ı lar ı , palç ı q, da ş v ə s.) ibar ə t olur, suyun pay ı na 20, b ə z ə n 30% dü ş ür. Ax ı n ı n yuxar ı hiss ə sind ə sür ə ti a ş a ğ ı ya nisb ə t ə n 5…. 7 d ə f ə çox olur, ona gör ə d ə a ş a ğ ı hiss ə d ə q ı sa müdd ə td ə olduqca çoxlu miqdarda ax ı b g ə tiril ə n material toplan ı r. Bir d ə f ə d ə b ə z ə n bir neç ə mi- lyon m 3 q ı r ı nt ı material ı g ə tirilir, bunlar ı n iç ə risind ə b ə zi da ş lar ı n a ğ ı rl ı ğ ı 100-200 ton olur. Sel hadis ə l ə ri AB Ş , Yaponiya, Vyetnam, Avstriya, İ sveçr ə , İ taliya, Qafqaz, Qazax ı stan, Orta Asiya respublikalar ı , Kr ı m, Sibir v ə ba ş qa ölk ə v ə regionlar ı n da ğ l ı q ə razil ə rind ə ba ş verir. Sel ax ı nlar ı böyük s ı xl ı ğ a(1100-2000 kq/m 3 v ə b ə z ə n daha çox) v ə güclü sür ə t ə malik oldu ğ undan çaylar ı n yata ğ ı n ı v ə sahill ə rini yuyur, qar ş ı s ı ndak ı mane ə l ə ri da ğ ı d ı r, insan t ə l ə fat ı na s ə b ə b olur. Bel ə f ə lak ə tli sel hadis ə l ə ri AB Ş - ı n Los-Anceles şə h ə ri rayonunda (1914, 1916, xüsusil ə 1934 v ə 1938-ci ill ə rd ə ), Qazax ı stan ı n, ə sas ə n Kiçik Alma-Ata çay ı nda (1921, 1963, 1973) ba ş vermi ş dir. V.A.Alekseyenko (2005) Tyan- Ş anda diame- tri 3,5 m olan sel g ə tir ə n da ş lar mü ş ahid ə etmi ş dir. Ə lb ə tt ə , bel ə iri da ş lar böyük da ğ ı d ı c ı güc ə malikdir. Mü ə llif qeyd edir ki, 1968-ci ild ə Tyan- Ş anda ba ş ver ə n güclü sel ax ı n ı bir neç ə d ə qiq ə ə rzind ə Alma-Ata şə h ə rinin yax ı nl ı ğ ı nda yerl əşə n q ə s ə b ə ni da ğ ı td ı . Q ı r ğ ı z ı stan ı n olduqca göz ə l İ ssakkul da ğ gölünü m ə hv etdi. Gölün yax ı nl ı ğ ı nda olan insanlar seld ə n xilas ola bilm ə dil ə r. Sel hadis ə l ə rind ə n Novorossiysk, Alma-Ata v ə dig ə r şə h ə rl ə rd ə d ə ciddi da ğ ı nt ı lar olmas ı m ə lumdur. Da ğ l ı q ölk ə l ə rd ə sell ə rin yaratd ı ğ ı da ğ ı d ı c ı hadis ə l ə rd ə n çoxlu misallar g ə tirm ə k olar. Az ə rbaycanda Böyük Qafqaz ı n c ə nub v ə c ə nub- şə rq yamac ı v ə Naxç ı van MR-in çaylar ı güclü da ğ ı d ı c ı sell ə ri il ə m əş hurdur. Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda L.N.Leontyevin (1951) sel hadis ə l ə rinin getdikc ə azalmas ı (z ə ifl ə m ə si) fikrinin ə leyhin ə olaraq B. Ə .Budaqov, N.A.Babaxanov (2004) qeyd edirl ə r ki, Az ə rbaycanda (o cüml ə d ə n Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda) XX ə srd ə sell ə r daha da aktivl əş mi ş v ə areal ı n ı geni ş l ə ndirmi ş diir. 377 Mü ə llifl ə r bunun s ə b ə bini ə sas ə n antropogen faktorlar ı n t ə sirinin gücl ə nm ə si il ə ə laq ə dar aç ı q (bitkisiz) ə razil ə rin geni ş l ə nm ə si il ə izah edirl ə r. Onlar ı n fikrinc ə , sel hadis ə l ə ri ə sas ə n yaz-pay ı z aylar ı nda h ə r 3-4 ild ə n bir t ə krarlan ı r, son 100 ild ə Az ə rbaycanda 200-d ə n art ı q da ğ ı d ı c ı sell ə r ba ş ver ə r ə k respublikaya 1,5 mlrd. AB Ş dollar ı miqdar ı nda ziyan vurmu ş lar. 1910-cu il avqust ay ı nda gec ə vaxt ı güclü leysan zaman ı Ş in çay ı nda 2 saat davam ed ə n co şğ un sel n ə tic ə sind ə Şə ki rayonunun Ba ş Göynük k ə ndind ə 130 ev da ğ ı lm ı ş , 400 n ə f ə r adam ölmü ş , 10 minl ə rl ə mal-qara q ı r ı lm ı ş d ı r. Bel ə da ğ ı d ı c ı sell ə r Ş inçayda insan ölümü il ə n ə tic ə l ə nm ə s ə d ə , 1955, 2000, 2003-cü ill ə rd ə d ə ba ş vermi ş dir. Böyük da ğ ı nt ı ya v ə insan ölümün ə s ə b ə b olan sell ə r 1936 v ə 1955-ci ill ə rd ə Ki ş çayda, 1931-ci ild ə Ordubadçayda olmu ş dur. 1772-ci ild ə Ki ş çayda ba ş ver ə n sel hadis ə si Şə ki şə h ə rinin çox hiss ə sini tamamil ə da ğ ı tm ı ş d ı r. Son 100 ild ə Ki ş çayda 20 d ə f ə , Balak ə nçayda 9 d ə f ə , Göyçay, Ş inçay, V ə ndamçay, Girdimançay, Ordubadçay, Kendeçay v ə dig ə r çaylar ı n h ə r birind ə 10 d ə f ə da ğ ı d ı c ı sel hadis ə l ə ri t ə krarlanm ı ş d ı r. Yaln ı z 1998-ci ild ə ba ş vermi ş sell ə r n ə tic ə sind ə Az ə rbaycan iqtisadiyyat ı na 50 mln. AB Ş dollar ı miqdar ı nda z ə r ə r d ə ymi ş dir (Budaqov, Babaxanov, 2002, Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). Yuxar ı da göst ə ril ə n mü ə llifl ə r qeyd edirl ə r ki, Az ə rbaycan ə halisinin 1 milyon n ə f ə ri daima sel t ə hlük ə si alt ı nda ya ş ay ı r. 18 inzibati rayonun ə razisind ə yerl əşə n 100-d ə n çox şə h ə r v ə k ə ndl ə r fasil ə l ə rl ə v ə ya münt ə z ə m olaraq sell ə r ə m ə ruz qal ı r. Bunlardan Şə ki, Zaqatala, Balak ə n, Qax, Q ə b ə l ə , O ğ uz, İ smay ı ll ı , Göyçay, Ordubad v ə s. kimi inzibati rayon m ə rk ə zl ə rini göst ə r ə bil ə rik. Respublikan ı n d ə mir yollar ı n ı n 300, avtomobil yollar ı n ı n 1000 km-i, 100-l ə rl ə körpü fasil ə l ə rl ə sell ə r ə m ə ruz qal ı r. S.H.Rüst ə mov (1960) sell ə rin ə m ə l ə g ə lm ə si şə raitin ə , selbasar ayr ı -ayr ı çay hövz ə l ə rinin fiziki-co ğ rafi xüsusiyy ə tl ə rin ə v ə sell ə rin vurdu ğ u ziyan ı n d ə r ə c ə sin ə gör ə respublikan ı n ə razisini üç ə sas rayona bölür: Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|