Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tropik tsiklonlar tör ə n ə n rayonlar
- «villi-villi», Okeaniyada – « villi-vau», Filippind ə «baqio»
- 23.7. TAYFUNLAR
|
23.6. TROP İ K TS İ KLONLAR Tropik tsiklonlar özünd ə olduqca böyük enerji ehtiyat ı da ş ı y ı r v ə böyük da ğ ı d ı c ı güc ə malikdir. Orta ölçülü tsiklonun kinetik enerjisini bir neç ə n ə h ə ng hidrogen bombas ı n ı n partlay ı ş enerjisi il ə müqayis ə etm ə k olar v ə ş imal yar ı mkür ə sinin bütün kinetiv enerjisinin 10%-n ə q ə d ə rini t əş kil edir. Ə ks ə riyy ə t ölk ə l ə rd ə tropik tsiklonlar ı n ba ş verm ə si haqq ı nda x ə b ə rdarl ı q sisteminin f ə aliyy ə t göst ə rm ə sin ə baxmayaraq h ə r bir tsiklonun keçm ə si arzuolunmaz insan t ə l ə fat ı il ə n ə tic ə l ə nir. İ nsan t ə l ə fat ı v ə böyük maddi z ə r ə r qas ı r ğ al ı kül ə kl ə rl ə , güclü leysan t ə r ə find ə n yarad ı lan da ş q ı nlarla, h ə mçinin suyun f ı rt ı nal ı qovulmas ı il ə ə laq ə dard ı r. Suyun qovulmas ı n ə tic ə sind ə tsiklonun quruya do ğ ru h ə r ə k ə ti zaman ı sahil boyu su 8 metr v ə daha çox qalxa bil ə r. 1998-ci ilin oktyabr ı nda Qonduras v ə Nikaraquada ə n da ğ ı d ı c ı qas ı r ğ alardan say ı lan «M İ TCH» qas ı r ğ as ı 11 min adam ı n h ə yat ı na son qoydu, 2 mln. adam is ə evsiz-e ş iksiz qald ı . Bu ölk ə l ə rd ə son 200 ild ə ə n güclü da ş q ı nlar ba ş verdi. Qas ı r ğ an ı n vurdu ğ u iqtisadi ziyan ı n ümumi miqdar ı 2 mlrd. dollar ı keçdi. Tropik tsiklonlar tör ə n ə n rayonlar Tropik tsiklonlar ilin ist ə nil ə n vaxt ı nda Sakit okean ı n c ə nub- şə rq hiss ə si v ə Atlantikan ı n c ə nub hiss ə si müst ə sna olmaqla bütün okeanlar ı n tropik hiss ə l ə rind ə ba ş ver ə bil ə r. Onlar ə n çox Sakit okean ı n tropik zonas ı n ı n ş imal hiss ə sind ə ba ş verir, burada h ə r il orta hesabla 30-a q ə d ə r tsiklon mü ş ahid ə olunur. Tropik tsiklonlar ı n ə sas inki ş af mövsüml ə ri avqust, sentyabr aylar ı d ı r, q ı ş v ə yaz aylar ı nda onlar ı n t ə krar olunmas ı çox azd ı r. Tropik tsiklonlar daha çox (87%) 5 0 v ə 20 0 enlikl ə rd ə ba ş verir. Daha yüks ə k en dair ə l ə rind ə onlar yaln ı z 13% halda t ə sadüf olunur. 35 0 ş imal en dair ə sind ə n ş imalda v ə 22 0 c ə nub enliyinin c ə nubunda tsiklon heç vaxt qeyd ə al ı nmam ı ş d ı r. Böyük intensivliy ə malik olan tropik tsiklonlar h ə r rayonda öz ad ı n ı da ş ı y ı r. Sakit okean ı n şə rq hiss ə sind ə v ə Atlantikada onlar uraqan (ispan dilind ə urakan), Hindistan yar ı madas ı ölk ə l ə rind ə tsiklon v ə ya ş torm , Uzaq Şə rqd ə tayfunlar («tay» adl ı çin sözünd ə n, güclü kül ə k dem ə kdir). Az yay ı lan yerli adlardan – Avstraliyada «villi-villi», Okeaniyada – « villi-vau», Filippind ə «baqio» adlan ı r. Az ə rbaycanda tropik tsiklona qas ı r ğ a deyilir. Tropik tsiklonlar ı n ba ş verm ə s ə b ə bl ə ri v ə t ə kamülü Tropik tsiklonlar su s ə thind ə yüks ə k temperatur (26 0 -d ə n yüks ə k) olan yerd ə v ə su il ə havan ı n temperatur f ə rqi 2 0 -d ə n art ı q olduqda ba ş verir. Bu, buxarlanman ı n çoxalmas ı na, havada rütub ə t ehtiyat ı n ı n artmas ı na s ə b ə b olur, bu da m ə lum d ə r ə c ə d ə atmosferd ə istilik enerjisinin toplanmas ı n ı t ə yin edir v ə havan ı n ş aquli qalxmas ı na şə rait yarad ı r. Ə m ə l ə g ə l ə n güclü ç ə kici qüvv ə su s ə thinin üz ə rind ə isinmi ş v ə rütub ə tl ə nmi ş yeni-yeni hava kütl ə sini ç ə kib apar ı r. Yerin f ı rlanmas ı qalxan havaya bura ğ an h ə r ə k ə ti verir v ə bura ğ an möht əşə m güc ə malik f ı rlan ğ ı ca çevrilir. İ ntensivliyin ə gör ə tropik tsiklonlar a ş a ğ ı dak ı kimi adlan ı r: 1. Tropik q ə z ə bi – kül ə yin sür ə ti az olur (17 m/san) 2. Tropik depressiya – kül ə yin sür ə ti 17-20 m/san 3. Tropik f ı rt ı na – kül ə yin sür ə ti 38 m/san-y ə q ə d ə r 4. Tayfun (qas ı r ğ a) – kül ə yin sür ə ti 39 m/san-d ə n çox Tropik tsiklon mülayim en dair ə sin ə ç ı xd ı qda özünün spesifik xass ə sini itirir v ə qeyri-tropik enliyin adi tsiklonuna çevrilir. 23.7. TAYFUNLAR Tayfunlar ə n da ğ ı d ı c ı tropik tsiklonlar s ı ras ı na aiddir. H ə r il tayfunlar Asiyan ı n bir s ı ra ölk ə l ə rinin iqtisadiyyat ı na olduqca böyük itkil ə r verir. İ qtisadi bax ı mdan z ə if inki ş af etmi ş ölk ə l ə r tayfunlar ı n vurdu ğ u ziyanlar ı ç ə tinlikl ə b ə rpa ed ə bilir. Sakit okean ı n q ə rb hiss ə sinin üz ə rind ə ild ə 25-30 peyda olunan tayfundan ayr ı -ayr ı ill ə rd ə 1-d ə n 4-ü Yapon d ə nizin ə v ə Primorski ölk ə sin ə ç ı x ı r. Bütün bunlar Filippind ə n ş imali- şə rqd ə okean üz ə rind ə ə m ə l ə g ə lir. 373 Onlar ı n orta mövcudiyy ə ti 11 gün, maksimum is ə 18 gün t əş kil edir. Bel ə tropik tsiklonlarda mü ş ahid ə olunan minimal t ə zyiq geni ş t ə r ə ddüd ə malik olur (885 qPa-dan 980 qPa-ya q ə d ə r), lakin onlar Rusiya ə razisin ə ç ı xd ı qda m ə rk ə zl ə rind ə t ə zyiq 960-1006 qPa-ya q ə d ə r yüks ə lir. Sutka ə rzind ə maksimal ya ğ ı nt ı lar ı n c ə mi 400 mm- ə , kül ə yin sür ə ti i şə 20-35 m/san-y ə çat ı r. Uzaq Şə rqin mülayim enlikl ə rin ə tayfunlar ı n ç ı xma vaxt ı iyuldan ba ş layaraq, sentyabr daxil olmaqla davam edir. May, iyun v ə oktyabr aylar ı nda Yapon d ə nizind ə tropik tsiklonlar nadir hallarda peyda olur v ə ya mü ş ahid ə edilmir. Son ill ə r bir neç ə yadda qalan qeyri adi da ğ ı d ı c ı tropik tsiklonlar ı n olmas ı il ə ə lam ə tdard ı r. Onlar ı n aras ı nda 1992-ci ild ə Floridada ba ş ver ə n «Endryu» q ı s ı r ğ as ı n ı göst ə rm ə k olar. Ə vv ə lc ə d ə n qas ı r ğ an ı n olaca ğ ı haqda vaxt ı nda veril ə n x ə b ə rdarl ı ğ a gör ə c ə mi 65 adam h ə lak oldu. Lakin «Endryu» 60000 ev v ə dig ə r tikintil ə ri da ğ ı td ı v ə 30 mlrd. dollar ziyan vurdu. Alt ı il keçdikd ə n sonra (1998-ci il 22 sentyabr) M ə rk ə zi Amerikada «Corc» qas ı r ğ as ı zaman ı kül ə yin sür ə ti saatda 200 mil ə çat ı rd ı . Qas ı r ğ a 4000 adam ı n h ə yat ı na son qoydu, Salvador v ə Nikaraqua dövl ə tl ə rin ə 10 mlrd. doll. ziyan vurdu. 1999-cu il dekabr ı n ortalar ı nda Venesuelan ı darmada ğ ı n ed ə n güclü da ş q ı nlar v ə sürü ş m ə l ə r, 20000 adam ı n ölümün ə s ə b ə b oldu, iqtisadi ziyan ı n miqdar ı 15 mlrd. t əş kil etdi. 1999-cu il sentyabr ı n sonunda «Bart» tayfunu s ı x ə halisi olan Kyusyu şə h ə rind ə 26 adam ı n h ə yat ı na son qoydu, ölk ə y ə 5 mldr. maddi ziyan vurdu. Ş imal yar ı mkür ə sind ə q ı ş qas ı r ğ alar ı da da ğ ı d ı c ı xarakter da ş ı y ı r. Stiven Lambert «jurnal of Geophysikal Reslarch» m ə qal ə sind ə bu yar ı mkür ə d ə XX ə srd ə güclü q ı ş qas ı r ğ alar ı n ı t ə hlil etmi ş dir: 1920-1970-ci ill ə r aras ı 40-a q ə d ə r q ı ş qas ı r ğ as ı ba ş verim ş dir. Sonralar temperaturun yüks ə lm ə si il ə ə laq ə dar olaraq qas ı r ğ alar ı n tez-tez ba ş verm ə si mü ş ahid ə edildi, 1985-ci ild ə n ba ş layaraq ş imal yar ı mkür ə sind ə ild ə 80- ə q ə d ə r qas ı r ğ a hadis ə si ba ş verir. Son onillikd ə Q ə rbi Avropada çoxlu sayl ı misli görünm ə mi ş da ğ ı d ı c ı güclü qas ı r ğ alar ba ş vermi ş dir. 1999-cu ilin q ı ş ı nda Q ə rbi Avropada üç qeyri-adi d ə h şə tli qas ı r ğ a olmu ş dur: «Anatol», «Mart ı n» v ə «Lotar». Bu qas ı r ğ alar 150 insan ı n ölümün ə s ə b ə b olaraq 10,3 mlrd. dollar maddi ziyan vurmu ş dur. Dekabr ı n 26-s ı milad bayram ı günü «Lotar» qas ı r ğ as ı Fransa, Almaniya v ə İ sveçr ə y ə 7,5 mlrd. dollar ziyan yetirdi. 2001-ci ild ə Primorsk ölk ə sind ə havaya heç bir tayfun bilavasit ə t ə sir göst ə rm ə di, lakin 2000-ci ild ə dörd d ə f ə ba ş verdi: «KA İ -TAK», «SAOMA İ », «PROP İ ROON» v ə «BOLAVEN». Sonuncu tayfun daha da ğ ı d ı c ı oldu: 116 ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə sini su basd ı , 190 körpü v ə 2000 km- ə q ə d ə r avtomobil yolu s ı radan ç ı xd ı . İ qtisadi z ə r ə r 800 mln. rubldan art ı q oldu. A ş a ğ ı da Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|