Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Orta d ə r ə c ə li sel olan rayonlar.
- .Budaqov, İ .E.M ə rdanov). 1 – güclü sel t ə hlük ə
| 1.
Ş idd ə tli sel olan rayonlar . Buraya Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı n ı n m ə rk ə zi hiss ə si, Naxç ı van MR-in Ordubad, Culfa v ə Ş ahbuz rayonlar ı daxildir. Bu rayonlarda sell ə rin inki ş af ı na şə rait yaradan t ə bii amill ə r vard ı r. Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı relyef xüsusiyy ə tl ə rin ə v ə geoloji qurulu ş una gör ə dig ə r da ğ l ı q rayonlar ı ndan k ə skin f ə rql ə nir. Burada da ğ yamaclar ı n ı n çox yerl ə ri asanl ı qla a ş ı na bil ə n gil ş istl ə rind ə n, qum v ə mergell ə rd ə n ibar ə t olub, h ə m s ə th v ə qobu eroziyas ı n ı n geni ş yay ı lmas ı , h ə m d ə sell ə rin inki ş af ı üçün ə lveri ş li şə rait yarad ı r. 2. Orta d ə r ə c ə li sel olan rayonlar. Buraya Kiçik Qafqazda Z ə ng ə zur v ə D ə l ə d ə y ə z silsil ə l ə rinin Naxç ı van MR ə razisin ə dü şə n yamaclar ı v ə Qaraba ğ silsil ə sinin c ə nub- şə rq yamac ı daxildir. Bu rayon iqliminin kontinentall ı ğ ı , re- lyefin girintili-ç ı x ı nt ı l ı , bitki örtüyünün z ə if olmas ı v ə eroziya prosesinin geni ş yay ı lmas ı il ə respublikan ı n ba ş qa rayonlar ı ndan f ə rql ə nir. Burada sel ə n çox V ə n ə nd, Ə ylis, Ordubad v ə Çanaxç ı çaylar ı nda mü ş ahid ə edilir. 3. Z ə if d ə r ə c ə li sel olan rayonlar. Buraya Quba, Qusar rayonlar ı v ə Kiçik Qafqaz ı n ş imal yamac ı daxildir. Bu rayonlarda a ş ı nmaya m ə ruz qalan süxurlar ı n az olmas ı , eroziya prosesinin nisb ə t ə n z ə if inki ş af etm ə si sel hadis ə l ə rinin seyr ə k halda ba ş verm ə sin ə s ə b ə b olur. 378 Şə kil 23.1. Az ə rbaycan ı n seli hövz ə l ə ri (t ə rtib ed ə nl ə r: B. Ə .Budaqov, İ .E.M ə rdanov). 1 – güclü sel t ə hlük ə li hövz ə l ə r (2-3 ild ə n bir); 2 – orta sel t ə hlük ə li (5-10 ild ə n bir); 3 – z ə if sel t ə hlük ə li (10-15 ild ə n bir); 4 – potensial sel t ə hlük ə li; 5 – seld ə n t ə hlük ə siz hövz ə l ə r 23.1 sayl ı şə kild ə B. Ə .Budaqov v ə İ .E.M ə rdanov t ə r ə find ə n t ə rtib olunmu ş Az ə rbaycan Respublikas ı n ı n selli çay hövz ə l ə rind ə onlar ı n sellilik d ə r ə c ə si x ə rit ə -sxemi verilir. İ ndiy ə q ə d ə r Az ə rbaycanda sell ə r ə qar ş ı kompleks mübariz ə t ə dbirl ə ri h ə yata keçirilm ə yib, yaln ı z passiv mübariz ə metodlar ı il ə , y ə ni böyük x ə rc v ə v ə sait s ə rf olunaraq çay yataqlar ı nda v ə yamaclarda müh ə ndis- texniki qur ğ ular ı ndan, sahilb ə rkidici hidrotexniki vasit ə l ə rd ə n istifad ə etm ə kl ə kifay ə tl ə nildiyind ə n dem ə k olar ki, s ə m ə r ə li n ə tic ə ə ld ə edilm ə mi ş dir. Bu mübariz ə t ə dbirl ə ri yaln ı z sell ə rin yaratd ı ğ ı n ə tic ə l ə ri aradan qald ı rmaq üçün h ə yata keçirilir. Lakin sell ə rl ə mübariz ə m ə qs ə dil ə passiv metodlarla yana ş ı , h ə m d ə aktiv metodlardan, y ə ni sell ə ri ə m ə l ə g ə tir ə n s ə b ə bl ə rin qar ş ı s ı n ı n al ı nmas ı istiqam ə tind ə mübariz ə aparmaq daha çox vacibdir. Bura ə sas ə n da ğ yamaclar ı nda bitki örtüyünün mühafiz ə si v ə b ə rpas ı t ə dbirl ə ri daxildir. Apard ı ğ ı m ı z t ə dqiqat i ş l ə ri göst ə rdi ki, da ğ me şə l ə ri eroziyaya v ə sell ə rin qar ş ı s ı n ı almaqda böyük rol oynay ı r, bel ə ki, çöl t ə crüb ə i ş l ə rimiz ə ə sas ə n normal me şə torpa ğ ı n ı n sus ı zd ı rma qabiliyy ə ti yüks ə k olub 70- 100 mm/d ə q-dirs ə , qanunsuz q ı r ı nt ı n ə tic ə sind ə seyr ə kl əş mi ş me şə sah ə sind ə (dolulu ğ u 02-y ə sal ı nm ı ş ) torpa ğ ı n sus ı zd ı rma qabiliyy ə ti normal me şə y ə nisb ə t ə n 40-50 d ə f ə , me şə sizl əş dirilmi ş k ə nd ə tarf ı örü şə nisb ə t ə n is ə 60- 70 d ə f ə az olmu ş dur ( şə k. 23.2, 23.3). 379 Şə kil 23.2. Me şə bitm ə şə raitinin transformasiyas ı il ə ə laq ə dar torpa ğ ı n su hopdurmas ı 1. A ş a ğ ı doluluqlu pal ı d me şə si 2. Pal ı d seyr ə kliyi (c ı ğ ı rlar aras ı nda) 3. Pa ı d seyr ə kliyi (c ı ğ ı rlarda) 4. Me şə nin yerind ə subalp ç ə m ə nliyi Şə kil 23.3. Yuxar ı me şə qur ş a ğ ı nda pal ı d seyr ə kliyind ə mal-qara otar ı lan sah ə d ə torpa ğ ı n suhopdurma qabiliyy ə ti 380 Şə kil 23.4. Me şə nin yerind ə yaranan subalp ç ə m ə nliyind ə torpa ğ ı n suhopdurma qabiliyy ə ti 1 – c ı ğ ı rlar ı n aras ı nda; 2 – c ı ğ ı rlarda Yüks ə k da ğ l ı q, o cüml ə d ə n subalp me şə l ə ri eroziyan ı n v ə da ğ ı d ı c ı sell ə rin z ə ifl ə m ə sind ə mühüm rol oynay ı r. T əə ssüf ki, apard ı ğ ı m ı z t ə dqiqatlar n ə tic ə sind ə ayd ı n olmu ş dur ki, respublikam ı z ı n bütün da ğ lar ı nda t ə bii (iqlim) s ə rh ə dind ə (2400-2500 m) me şə l ə r ə t ə sadüf etm ə k çox ç ə tindir. Me şə nin müasir (antropogen) yuxar ı s ə rh ə di orta hesabla d ə niz s ə viyy ə sind ə n1600-1900 (2000 m) yüks ə klikd ə n keçir, b ə z ə n is ə bu s ə rh ə d t ə s ə rrüfat üçün daha ə lveri ş li olan az meyilli yamaclarda 1300-1400 m- ə endirilmi ş dir. T ə dqiqatlar göst ə rir ki, ş imal v ə yamaclar ı n az meyilli bütün c ə h ə tl ə rind ə me şə örtüyü yox edildikd ə onu mü ə yy ə n müdd ə td ə n sonra subalp ç ə m ə nl ə ri ə v ə z etm ə y ə ba ş lay ı r. Yamac ı n c ə nub baxarlar ı n ı n dik yamaclar ı nda is ə me şə nin m ə hv edilm ə si arzu olunmaz t ə hlük ə li n ə tic ə l ə r ə g ə tirib ç ı xar ı r. Bel ə ki, öz mühafiz ə çisind ə n m ə hrum qalm ı ş yamaclarda el ə bil ki, d ə rhal müvazin ə t k ə skin pozulur. Uzun ill ə rin yaratd ı ğ ı münbit torpaq qat ı da ğ l ı q şə raitin ə m ə xsus olan güclü leysan ya ğ ı ş lar ı n t ə sirin ə davam g ə tir ə bilm ə y ə r ə k da ğ ı l ı r, sular onu çaylara, d ə r ə l ə r ə ax ı daraq sel m ə nb ə yin ə çevirir. T ə crüb ə l ə r göst ə rir ki, me şə nin yerind ə yaranm ı ş subalp ç ə m ə nl ə ri me şə nin rolunu özü kimi oynaya bilmir. Me şə nin geri ç ə kilm ə si v ə onun yerind ə ç ə m ə n bitkil ə ri v ə kolluqlar ı n yaranmas ı torpa ğ ı n strukturunu v ə sus ı zd ı rma qabiliyy ə tini pisl əş dirir. T ə crüb ə l ə r göst ə rir ki, ç ə m ə n bitkisinin torpaqoruyucu rolu me şə d ə n d ə f ə l ə rl ə geri qal ı r. Bel ə ki, ç ə m ə nin suhopdurma qabiliyy ə ti seyr ə k me şə y ə nisb ə t ə n 2-3 d ə f ə , normal me şə y ə nisb ə t ə n is ə 8-10 d ə f ə a ş a ğ ı d ı r. Torpa ğ ı n sus ı zd ı rma qabiliyy ə tin ə mal-qara otar ı lmas ı daha çox m ə nfi t ə sir göst ə rir. Bu istiqam ə td ə apard ı ğ ı m ı z t ə dqiqat i ş l ə ri göst ə rir ki, seyr ə k me şə d ə mal-qara c ı ğ ı rlar ı aras ı nda su, torpa ğ a 15-18 mm/d ə q sür ə tl ə hopdu ğ u halda, mal-qara c ı ğ ı rlar ı nda bu sür ə t 2,5-3,0 d ə f ə az olmu ş dur ( şə kil 23.4). Buna gör ə d ə normadan d ə f ə l ə rl ə art ı q mal-qara otar ı lan ç ə m ə nd ə leysan ya ğ ı ş lar ı torpa ğ a hopma ğ a macal tapa bilmir v ə torpaq s ə thind ə güclü su ax ı m ı ə m ə l ə g ə tirir, bu da çim qat ı n ı n da ğ ı lmas ı na, ş ı r ı mlar ı n v ə yar ğ anlar ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə şə rait yarad ı r. El ə bu s ə b ə bd ə n d ə me şə si az olan v ə me şə nin yuxar ı s ə rh ə di daha çox a ş a ğ ı dü şə n Kürmük, Tala, Ş in, Ki ş , D ə miraparan, Tikanl ı , V ə ndam v ə Girdiman çaylar ı hövz ə l ə rind ə daha da ğ ı d ı c ı sell ə r mü ş ahid ə olunur. Sell ə rin gücl ə nm ə sin ə bu çaylar ı n yuxar ı axarlar ı nda yerl əşə n yay otlaqlar ı nda (subalp v ə alp ç ə m ə nl ə rind ə ) mal-qara otar ı lmas ı da böyük t ə sir göst ə rir. Katex, Maz ı m v ə Balak ə n çaylar ı hövz ə l ə rinin çox hiss ə si dövl ə t qoru ğ unun sah ə sind ə oldu ğ undan me şə l ə r nisb ə t ə n yax ş ı qorundu ğ u üçün eroziya prosesi z ə if gedir, sel hadis ə l ə ri az olur, bu çaylar ı n suyu çox vaxt duru ax ı r. Ə m ə kdar me şə çi, professor İ .S.S ə f ə rovun m ə lumat ı na gör ə , respublikam ı zda sel t ə hlük ə si olan 34 çay ı n hövz ə sinin 30%- ə q ə d ə ri me şə il ə örtülüdür. Me şə lik d ə r ə c ə sinin da ğ yamaclar ı nda bel ə azl ı ğ ı n ə tic ə sind ə sel hadis ə l ə ri respublikam ı zda geni ş yay ı lm ı ş d ı r. Çünki da ğ yamaclar ı n ı yaln ı z v ə yaln ı z me şə l ə r d ə rin ə i ş l ə y ə n güclü kök sistemi v ə n ə h ə ng yerüstü gövd ə l ə ri il ə tutub saxlama ğ a, mühafiz ə etm ə y ə qadirdir. Akademik A. İ .Voyeykov (1963) me şə bitkisinin da ğ yamaclar ı n ı b ə rkidici rolunu göst ə r ə r ə k qeyd edir ki, me şə l ə r Yerin relyefini yarand ı ğ ı dövrd ə ki kimi saxlaya bilir. O, daha sonra yaz ı r ki, me şə bitkisi el ə dik yamaclarda kök sala bilir ki, orada ot bitkisi ba ş dan-ba ş a örtük ə m ə l ə g ə tir ə bilm ə z. Yuxar ı da deyil ə nl ə rd ə n bel ə n ə tic ə y ə g ə lm ə k olar ki, da ğ çaylar ı hövz ə l ə rind ə eroziyaya v ə da ğ ı d ı c ı sell ə r ə 381 qar ş ı aktiv mübariz ə metodlar ı na aid olan a ş a ğ ı dak ı t ə dbirl ə rin h ə yata keçirilm ə si t ə bi ə ti mühafiz ə i ş inin ə n aktual v ə t ə xir ə sal ı nmaz v ə zif ə si hesab edilm ə lidir. Mövcud me şə l ə rin mühafiz ə sini gücl ə ndirm ə k, h ə r vasit ə il ə onlar ı n m ə hsuldarl ı ğ ı n ı v ə qoruyucu funksiyas ı n ı yüks ə ltm ə k, me şə sizl əş dirilmi ş yamaclarda ( ə sas ə n me şə nin yuxar ı s ə rh ə dind ə ) eroziyaya qar ş ı me şə likl ə r yeti ş dirm ə k, yay otlaqlar ı kimi istifad ə olunan yuxar ı da ğ qur ş a ğ ı me şə l ə rind ə mal-qara otar ı lmas ı na yol verm ə y ə r ə k me şə nin t ə bii s ə rh ə din ə qay ı tmas ı na köm ə k göst ə rm ə k, otarma normas ı na riay ə t etm ə kl ə müxt ə lif eqrotexniki t ə dbirl ə ri h ə yata keçir ə r ə k, subalp v ə alp ç ə m ə nl ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı art ı rmaq. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|