Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qonkonq , 1906-c ı il. 10000 adam öldü. - Qalveston
- Flora qas ı r ğ as ı
- Banqlade ş qas ı r ğ as ı (tsiklonu).
- «Fifi», Qonduras . 8000 adam h ə lak oldu. - «Ayk», Filippin
- «Mitç» qas ı r ğ as ı
- «Corc» (kateqoriya 3), 22 sentyabr, 1998. Santo-Dominqo v ə La Romana, c ə nub- şə rq sahil. - «Qortenziya»
- «Emeli» (kateqoriya 4). 22 sentyabr 1987. Bani, c ə nub-q ə rb sahil, kül ə yin sür ə ti 220 km/saat. - «David»
- «San - Zenon» (kateqoriya 4-5), 3 sentyabr 1930. Santo-Dominqo, m ə rk ə zi hiss ə si. - Lils.
- 23.8. LEYSAN YA Ğ I Ş LARI, DOLU
| qas
ı r ğ alar ı n xronikas ı göst ə rilir: - Kalkutta , 1737-ci ild ə . 300000 adam h ə lak oldu. - Vest-Hind adalar ı (Atlantik okean ı nda). Böyük qas ı r ğ a, 1780-ci il. AB Ş . 6000 adam ı n h ə yat ı na son qoyuldu. - Qonkonq , 1906-c ı il. 10000 adam öldü. - Qalveston , 1900-cu il. AB Ş - ı n tarixind ə ə n m ə hvedici qas ı r ğ a. 4-5 metrlik f ı rt ı na dal ğ alar ı Qalveston adalar ı n ı bütövlükl ə örtdü, 8000 insan h ə lak oldu. - Mayami böyük qas ı r ğ as ı . 1926-c ı il, 900 adam h ə lak olmu ş , iqtisadi n ə tic ə sin ə gör ə ə n da ğ ı d ı c ı say ı l ı r. 80 mlrd. dollar ziyan d ə ymi ş dir. - Santo-Dominqo qas ı r ğ as ı , 1930-cu il. Dominikan Respublikas ı , 4 saat ə rzind ə 4000 adam ı n h ə yat ı na son qoydu, 5000 adam yaraland ı , 9600 bina da ğ ı ld ı . - Flora qas ı r ğ as ı . Kuba, Haiti, 10 sutka ə rzind ə 7200 adam h ə lak oldu. Qas ı r ğ a bir neç ə d ə f ə Kuban ı müxt ə lif istiqam ə tl ə rd ə k ə sib keçdi. Kofe plantasiyalar ı n ı n m ə hsulunun 90%-ni m ə hv etdi. - Banqlade ş qas ı r ğ as ı (tsiklonu). 1970-ci il. F ı rt ı na dal ğ alar ı ndan 300000-d ə n art ı q insan h ə lak oldu. - «Fifi», Qonduras . 8000 adam h ə lak oldu. - «Ayk», Filippin . 1,1 mln. adam evsiz qald ı , 1363 adam öldü. - «Endryu» qas ı r ğ as ı . AB Ş . Tarixd ə ə n çox ziyan vurmu ş 26,5 mlrd. dollara ba ş a g ə lmi ş dir. - «Mitç» qas ı r ğ as ı . M ə rk ə zi Amerika, Atlantikan ı n ə n m ə hvedici qas ı r ğ as ı , 11000 adam h ə lak olmu ş dur. - «Qorki» tropik tsiklonu . Banqlade ş , 1991-ci il. 138 min adam h ə lak olmu ş v ə itkin dü ş mü ş dür. 23 sentyabr 2005-ci ild ə ba ş lanan «Rita» qas ı r ğ as ı sentyabr ı n 24-d ə Amerika sahill ə rin ə (Texas ş tat ı ), 190 km/saat sür ə til ə kül ə k ə sib (qas ı r ğ a 19 ş tat ı ə hat ə edib), da ş q ı nlar ba ş verib, minl ə rl ə adam t ə xliy ə (evakuasiya) olunmu ş dur. Karib qas ı r ğ alar ı n ı n xronikas ı - «Janne» (kateqoriya 1), 16 sentyabr, 2004. Şə rq sahil. Samana v ə Puerto-Plato 374 - «Corc» (kateqoriya 3), 22 sentyabr, 1998. Santo-Dominqo v ə La Romana, c ə nub- şə rq sahil. - «Qortenziya» (kateqoriya 3) 10 sentyabr, 1996. Punta-Kan ı dan Soman ı ya q ə d ə r. Şə rq sahil. 130 km/saat. - «Emeli» (kateqoriya 4). 22 sentyabr 1987. Bani, c ə nub-q ə rb sahil, kül ə yin sür ə ti 220 km/saat. - «David» (kateqoriya 4), 31 avqust 1979. Santo-Dominqo v ə c ə nub sahil. - «Beula» (kateqoriya 4), 10-11 sentyabr 1967. Baraonan ı n q ə rb hiss ə si. Kül ə yin sür ə ti 225 km/saat. - « İ nes» (kateqoriya 4), 29 sentyabr 1996. Baraonan ı n q ə rb hiss ə si. Külyin sür ə ti 240 km/saat. «Edis» (kateqoriya 2), 26-27 sentyabr 1963. La Romana , c ə nub sahil, kül ə yin sür ə ti 160 km/saat. - «Kati» (kateqoriya 1), 16 oktyabr 1955. Baraonan ı n q ə rb hiss ə si. Kül ə yin sür ə ti 125 km/saat. - «San - Zenon» (kateqoriya 4-5), 3 sentyabr 1930. Santo-Dominqo, m ə rk ə zi hiss ə si. - Lils. 21 sentyabr 1894. Santo-Dominqoda ilk d ə f ə qeyd ə al ı nan qas ı r ğ a. 23.8. LEYSAN YA Ğ I Ş LARI, DOLU Leysan ya ğ ı ş lar ı dedikd ə , topa ya ğ ı ş buludlar ı ndan sutka ə rzind ə 15-20 mm-d ə n art ı q iri ya ğ ı ş damlalar ı (diametri 7 mm- ə q ə d ə r) şə klind ə yüks ə k intensivlikd ə dü şə n ya ğ ı nt ı lar n ə z ə rd ə tutulur. Dünyada ə n güclü leysan Vunionvilld ə (AB Ş ) 1956-c ı ilin iyulun 4-d ə qeyd ə al ı nm ı ş , d ə qiq ə d ə 31,2 mm ya ğ ı nt ı dü ş mü ş dür. Havay adalar ı nda ya ğ ı nt ı (1913-cü il) d ə qiq ə d ə 21 mm t əş kil etmi ş dir. 1860-1861-ci ild ə Çerapunçid ə (Hindistan) il ə rzind ə 26461 mm ya ğ ı nt ı dü ş mü ş dür. Respublikam ı zda leysan ya ğ ı ş lar ı ə n çox Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda t ə krarlan ı r. Maksimal ya ğ ı nt ı lar Ə lib ə y meteor. stansiyas ı nda d ə qiq ə d ə 10,7 mm (10-17 iyun 1959-cu il), Damarçik (Ki ş çay ı n qolu) stansiyas ı nda 6,50 mm (30 iyun 1953-cü ild ə ), Q ə b ə l ə d ə – 6 mm (22 iyun 1959-cu ild ə ) qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. C ə nub yamacda leysan ya ğ ı ş lar ı ə sas ə n yaz v ə pay ı zda (b ə z ə n yayda) aprel v ə oktyabr aylar ı nda günün ikinci yar ı s ı nda, ax ş am, b ə z ə n is ə gec ə saatlar ı nda mü ş ahid ə edilir. Ya ğ ı nt ı yaradan prosesl ə r q ə rbd ə n h ə r ə k ə t etdikd ə ş idd ə tli leysanlar Şə ki-Zaqatala, şə rqd ə n q ə rb ə h ə r ə k ə t etdikd ə is ə O ğ uz- İ smay ı ll ı - Ş amax ı bölg ə sind ə ba ş verir. Leysan ya ğ ı ş lar ı n intensivliyi d ə niz s ə viyy ə sind ə n 600-1200 m yüks ə klikd ə d ə qiq ə d ə 4,0-6,0 mm, 1700-2000 m-d ə 9,0-11,0 mm- ə çat ı r. İ l ə rzind ə ş idd ə tli leysanlar ə n çox Zaqatala, Qax, Şə ki, Q ə b ə l ə rayonlar ı nda (4-8 d ə f ə ), ə n az is ə Ş amax ı da qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Ş idd ə tli leysan ya ğ ı ş lar ı h ə mçinin Ş u ş a-Laç ı n, K ə lb ə c ə r- İ stisu, L ə nk ə ran zonalar ı nda da ba ş verir. Respublikan ı n düz ə n rayonlar ı nda, Ab ş eronda v ə Naxç ı van MR-d ə t ə k-t ə k hallarda leysanlar ı n intensivliyi d ə qiq ə d ə 2-4 mm mü ş ahid ə edilir (Cabbarov M.A., 1978). Leysan ya ğ ı ş lar ı güclü torpaq eroziya prosesin ə , sürü ş m ə l ə r ə , uçqunlara, sell ə r ə , da ş q ı nlara s ə b ə b olur. Yollar ı , kommunikasiya sisteml ə rini yarars ı z hala sal ı r, şə h ə r n ə qliyyat ı n ı n normal f ə aliyy ə tini pozur, yollarda t ı xaclar ə m ə l ə g ə tirir. Kanalizasiya qur ğ ular ı ya ğ ı ş sular ı n ı tam ötür ə bilmir, g ə tirilmi ş zibil v ə s. as ı l ı material- lar kanalizasiya qur ğ ular ı n ı müv ə ə ti s ı radan ç ı xar ı r, ya ş ay ı ş evl ə rinin zirz ə mil ə ri, ya ğ ı ş sular ı il ə dolur. Bak ı şə h ə rind ə bel ə hallar h ə r 3-5 ild ə n bir-iki d ə f ə t ə krar olunur. 2002-xi il may ı n 14-d ə Masall ı da,may ı n 25-d ə Sa- birabadda, iyulun 6-7-d ə Qusar, Xaçmaz. Quba v ə D ə v ə çid ə , iyunun 30-da v ə iyulun 1-d ə Zaqatalada, noyabr ı n 9-10-da L ə nk ə randa ba ş vermi ş leysan ya ğ ı ş lar bu rayonlar ı n t ə s ə rrüfatlar ı na külli miqdarda z ə r ə r vurmu ş , da ğ ı nt ı lara s ə b ə b olmu ş dur (Babaxanov, Pa ş ayev, 2004). Külli miqdar ya ğ ı nt ı lar Bak ı şə h ə rind ə d ə mü ş ahid ə olunur. M ə s ə l ə n, 25 dekabr 2005-ci il gec ə ba ş layan ya ğ ı ş 26 dekabrda da bütün günü davam etdi, yollarda gölm ə ç ə l ə r, palç ı q y ı ğ ı nlar ı ə m ə l ə g ə ldi, Badamdar yo- lunda sürü ş m ə ba ş verdi, şə h ə rd ə n ə qliyyat ı n i ş rejimi pozularaq iflic v ə ziyy ə t yarand ı , avtomobill ə rin q ə za hadis ə l ə ri çoxald ı . Dolu. İ lin isti dövründ ə topa ya ğ ı ş buludlar ı ndan d ə n ə -d ə n ə buz hal ı nda dü şə n ya ğ ı nt ı ya dolu deyilir. Dolu- nun ölçüsü ad ə t ə n 5-55 mm- ə q ə d ə r, b ə z ə n daha çox olur. Diametri 130 mm, kütl ə si 1 kq olan dolular da olur. İ ri ölçülü dolular ə n çox tropik enlikl ə rd ə dü ş ür. M ə s ə l ə n, Hindistanda kütl ə si bir neç ə kq olan dolu d ə n ə l ə ri mü ş ahid ə olunur. Orta enlikl ə rd ə dolunun kütl ə si 1 kq-dan art ı q olmur. Dolunun dü ş m ə müdd ə ti geni ş miqyasda d ə yi şə r ə k, bir neç ə saniy ə d ə n bir saata q ə d ə r davam ed ə bil ə r, ad ə t ə n dolu 3-5 d ə qiq ə müdd ə tind ə dü ş ür v ə zolaqlar şə klind ə mü ş ahid ə olunur. Bu zolaqlar ı n eni 1-2 km, uzunlu ğ u 10-20 km- ə çat ı r. B ə z ə n dolu dü şə n zola ğ ı n eni 10 km, uzunlu ğ u 400 km- ə çat ı r. Az ə rbaycan ə razisind ə ilin isti dövrl ə rind ə çox vaxt leysan ya ğ ı ş lar ı il ə b ə rab ə r dolu ya ğ ı r. Respublika ə razisinin relyef qurulu ş u v ə d ə nizin t ə sir m ə saf ə sind ə n as ı l ı olaraq dolu dü ş m ə si qeyri-b ə rab ə r paylanm ı ş d ı r. A.A.M ə d ə tzad ə (1957) Az ə rbaycanda dolu dü ş m ə sinin yay ı lmas ı v ə t ə krarlanmas ı na gör ə rayonla ş d ı r ı lmas ı n ı a ş a ğ ı dak ı kimi göst ə rir: 1. Kiçik Qafqaz ı n ş imal hiss ə sind ə ild ə da ğ larda 4-7, da ğə t ə yind ə 2-3 gün, düz ə nlikl ə rd ə dolunun t ə krarlanmas ı ild ə bir günd ə n art ı q olmur. 2 . Kiçik Qafqaz ı n şə rq hiss ə sind ə doludü ş m ə yüks ə k da ğ l ı q (2000 m-d ə n yüks ə k) ə razil ə rind ə ild ə 6-8 375 gün ə , da ğ l ı q ə razil ə rd ə 3-5 gün ə . düz ə nlikl ə rd ə 1-2 gün ə b ə rab ə rdir. 3. Oval ı q v ə d ə nizsahili ə razil ə r daxil olmaqla Tal ı ş ı n da ğ l ı q ə razisind ə doludü şə n günl ə rin say ı ild ə bir günd ə n art ı q olmur, yüks ə kliyi 200 m-d ə n 1000 m- ə q ə d ə r olan ə razil ə rd ə is ə 2 günd ə n 4 gün ə d ə k dolu mü ş ahid ə olunur. 4. Az ə rbaycan ə razisind ə Böyük Qafqazda dolunun orta dü ş m ə müdd ə ti 4-5 gün ə , da ğ l ı q hiss ə l ə rd ə (1000- 1500 m) 1-2 gün ə , düz ə nlik hiss ə d ə 1 gün ə , ş imal- şə rq yamacda 2-3 gün ə b ə rab ə rdir. 5. Naxç ı van ı n da ğ l ı q ə razil ə rind ə doludü ş m ə ild ə 4-5 gün ə , düz ə nlikl ə rd ə is ə 2-3 gün ə b ə rab ə rdir. 6. Az ə rbaycan ı n düz ə nlik ə razil ə rind ə dolunun dü ş m ə si 4-5 ild ə 1 d ə f ə , q ə rb rayonlar ı nda is ə 2 ild ə 1 d ə f ə mü ş ahid ə edilir. Ə .C. Ə yyubov v ə X. Ş .R ə himov (2000) orta çoxillik materiallar ı t ə hlil ed ə r ə k respublika ə razisind ə dolu hadis ə sinin, hündürlük qradiyentin ə gör ə t ə krarlanmas ı n ı a ş a ğ ı dak ı kimi göst ə rir. Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı n ı n önda ğ l ı q hiss ə l ə rind ə ild ə 1 d ə f ə , alçaq da ğ l ı q hiss ə l ə rind ə is ə 2 d ə f ə dolu dü ş m ə si ehtimal ı vard ı r. 1000 m yüks ə klikd ə n yuxar ı ya do ğ ru dolu dü ş m ə sinin t ə krarlanmas ı art ı r. 1000 m-d ə n 2000 m- ə q ə d ə r dolu dü ş m ə sinin ş aquli qradiyenti h ə r 100 m-d ə 0,4 gün ə b ə rab ə rdir. D ə niz s ə viyy ə sind ə n 2300 m-d ə n 2700 m- ə q ə d ə r dolu dü ş m ə sinin t ə krarlanmas ı daha çox (7-8 gün) ehtimala malikdir. Mü ə llifl ə r ə gör ə Böyük Qafqaz ı n ş imal- şə rq yamac ı nda dolu dü ş m ə si ə n çox 2200-2400 m yüks ə klikd ə mü ş ahid ə edilir, burada illik t ə krarlanma 3-4 gün ə q ə d ə r t əş kil edir. Kiçik Qafqaz ı n da ğə t ə yi hiss ə sind ə dolunun t ə krarlanmas ı ild ə 1 d ə f ə , a ş a ğ ı da ğ l ı q hiss ə d ə ild ə 3 d ə f ə , 2300-2700 m yüks ə klikd ə is ə ə n çox - 9-11 gün t əş kil edir. Kiçik Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda dolunun ə n çox t ə krarlanmas ı 2400-2900 m yüks ə klikd ə mü ş ahid ə edil ə r ə k 7-8 gün ə çat ı r. Naxç ı van MR-d ə dolunun ə n çox t ə krarlanmas ı 2800-3200 m yüks ə kliyi ə hat ə ed ə r ə k 5-6 gün ə çat ı r. Tal ı ş da ğ lar ı nda d ə nizin yax ı nl ı ğ ı dolu buludlar ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə şə raiti azaltd ı ğ ı üçün d ə niz k ə nar ı nda dolu 2-3 ild ə n bir, 1000-1200 m yüks ə klikd ə is ə ild ə 2 gün dü ş ür. Dolu dü ş m ə sinin ortaillik say ı n ı n d ə niz s ə viyy ə sind ə n yüks ə klikd ə n as ı l ı l ı ğ ı 23.5 c ə dv ə ld ə verilir (Cabba- rov, 1978). Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|