Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sorokin qərb sivilizasiyasının tarixində yeddi kifayət qədər sabit sosial – mədəni sistem aşkar etdi, onlardan ikisi – ―hissi‖ (sensitive) və ―mücərrəd‖ (ideational) - əsas hesab olunur. Sorokin hesab edirdi ki, həm hissi, həm də mücərrəf sosial – mədəni sistem ―öz özəl sisteminə, fəlsəfə və dünyagörüşünə, öz dininə və ―müqəddəslik‖ standartlarına, nəyin doğru, nəyin yanlış olması haqqında öz şəxsi təsəvvürlərinə, incəsənət və ədəbiyyat formasına; özəl əxlaq, qanun, davranış normalarına; sosial münasibətlərin dominant formalarına; özəl iqtisadi və siyasi təşkilata və nəhayət xüsusi mentalitetə və davranışa malik insan şəxsiyyətin özəl tipinə malikdir (22, səh. 198) 16 . Zamanın hər bir anında cəmiyyətdə müxtəlif sistemlər iştirak edə bilərlər, amma əksəriyyəti üstün mövqedə olan mədəniyyətin daşıyıcılarıdır. ―Hissi‖ mədəniyyət üçün xarakterik olanlar: cəmiyyətdə materialist dünyagörüşünün üstünlük təşkil etməsi, determinist konsepsiyaların hökmranlığı, utilitar, gedonist dəyərlərin populyarlığı, kəşf və icadların bolluğu, sosial həyatın dinamik xarakteri üstünlük təşkil edir. ―Mücərrəd‖ mədəniyyət üçün xarakterik olanlar: rasional təfəkkür elementləri, mütləq prinsiplər etikası. Sosial həyat statik xarakter daşıyır, elm və texnikanın inkişaf tempi zəifləyir. Sorokin hər iki əsas sistemin xüsusiyyətlərinin qarışığından ibarət olan ―idealist (idealistic) sosial – mədəni sistemi keçid sosial – mədəni sistemi kimi nəzərdən keçirirdi. Qərb sivilizasiyasının təkamülünü Sorokin rəqqas titrəyişləri modelinin köməyi ilə hissi və mücərrəd sosial – mədəni sistemlərin növbə ilə dominantlıq etdiyi mərhələləri arasında analiz etmişdir. Bir qütbdən digərinə keçid mütləq idealist sistem vasitəsilə həyata keçirilir. Sorokin ətraf mühitin təsiri haqqında ekstepnalist nəzəriyyələri, ―Mental və sosial – mədəni fenomenlərin mexaniki və bihevioristik interpretasiyaları‖ inkar edirdi, hətta, əgər bütün xarici şərtlər sabit olsa da, dəyişikliklərin olması qaçılmazdır, onlar immanent olub hər hansı bir sosial – mədəni sistemin ayrılmaz atributudurlar. Sistem dəyişikliklərinin rüşeymini, toxumlarını özündə bəsləyir. ―Əgər xarici şərtlər ailə, dövlət, iqtisadi təşkilat, siyasi partiya və ya hər hansı bir başqa sosial sistem üçün sabitdirsə, əgər eyni şey hər hansı bir incəsənətin və ya elmin, fəlsəfənin, dinin, hüququn inteqrasiya olunmuş sistemi üçün də nəzərdə tutulursa, adı sadalanmış sosial və mədəni sistemlərin hər biri hərəkətsiz qalmır, onların şəxsi mövcudluğu və fəaliyyət göstərməsini saxlamaq üçün onların immanent olaraq dəyişməsi nəzərdə tutulmuşdur. Sürətli və ya yavaş olmasından asılı olmayaraq sistem transformasiyanı keçirməlidir‖ (22, s.590). Dəyişikliklər sosial sistemlərin öz təbiətində kök salmışdır. Immanent dəyişikliklər prinsipin mahiyyəti məhz bundadır (bax § 6.1.). Xarici faktorların təsiri isə sistemin inkişaf fazalarının ardıcıllığını dəyişə bilməz. Hər halda, mədəniyyət sistemində dominantlıq edən mentalitet görəsən dəyişilir? Nəyə görə bir tip öz yerini başqasına verir? Yuxarıda veilmiş birinci cavab sırf sistemə aid cavabdır, amma Sorokin bunun kifayət olmadığını hiss edir. İkinci, həqiqətə daha çox uyğun olan cavab isə artıq koqnitiv xarakter daşıyırdı: ―Dəyişikliklər nə qədər ağrılı olsalar da onun bütün tarixi inkişafı boyu yaradıcı olması üçün bütün mədəniyyətlər üçün bir növ zəruri şərtdir. Mədəniyyətin heç bir forması özünün yaradılıcıq imkanlarında hədsiz deyil, onlar həmişə məhduddurlar... Yaradıcı qüvvələr tükənəndə və onların bütün məhdud imkanları reallaşdırıldıqdan sonra, həmin mədəniyyət və cəmiyyət ölü və qeyri-yaradıcı olur və ya dəyişərək onlara yeni yaradıcı imkanlar açan və dəyərlər verən yeni forma alır‖ (20, səh. 433). 16 (bax. Сорокин П. Социальная и культурная динамика. СПБ. ГХГИ, 2000. Dördcidliyin üzərində aparılan işdə həm rus (N.O.Losski, İ.İ.Lapşin, N.S.Timaşov və b.), həm də əcnəbi alimlər iştirak ediblər. Sorokin iddia edir ki, ―heç bir sistem tam həqiqətdən ibarət ola bilməz, eləcə də hər bir digər sistem tam yanlış ola bilməz‖. Inkişafın məntiqi həqiqət sistemini ―inhisarçı mövqeləri tutmağa və digər həqiqətləri sıxışdırıb çıxartmağa can atmağa‖ məcbur edir, ―onda burada ―yanlış‖ olanın payı həqiqi olanın payının digər sistemlərin doğruluğunun zərəri hesabına artmış olur‖. Birtərəfli həqiqət getdikcə reallıqdan uzaqlaşır və elə bir an gəlib çatır ki, cəmiyyət belə bir alternativ qarşısında qalır: ―ya tutulmuş və tam atrofiya olunmağı yaşamaq ya da inkişaf kursunun başqa daha uyğun həqiqət sistemini qəbul etmək hesabına dəyişmək‖. Sorokinin rəyinə görə iki əsas sosial – mədəni sistemin periodik olaraq bir-birini əvəz etməsinin başlıca səbəbi belədir. Bəs nəyə görə sosial – mədəni sistem əvvəllər mövcud olmamış yeni formaları həmişə qəbul etməyib rekurrent olaraq köhnə əsaslarına qayıdır? Sorokin effekti onu yaradan səbəbi aradan qaldırdıqdan sonra qorumaqla sistemi müvazinət vəziyyətinə qaytarmağa çalışan qüvvələrin fəaliyyəti ilə ritmlərin titrəyişinin mexaniki izahlarını rədd edirdi. Sorokinə görə düzgün cavabı onun A.Qoldenveyzerin və R.Tornvaldın ideyalarına istinad edərək inkişaf etdirdiyi hüdud prinsipi verir. Hüdud prinsipi (müasir terminologiyada) təsdiq edir ki, sosial – mədəni sistemin aramsız təkamül sistemi sonsuz sayda vəziyyətlərdən keçsə də, insanın koqnitiv imkanları proseslərin diskret qavrayışını, xarakter cizgilərinin sabit vəziyyətlərin mərhələ və istiqamətlərin son sayının seçilib göstərilməsini şərtləndirir. Insanın koqnitiv xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilən dəyişmə fazalarının miqdarını da məhdudlaşdırır ki, bu da həmin prosesləri eyni cür vəziyyətləri təkrarlamağa məcbur edir 17 . Gördüyümüz kimi, Sorokinin arqumentasiyasında sistem və koqnitiv yanaşmalarının sintezi özünü göstərir. Dahi alim əlbəttə ki, onun nəzəriyyəsinin bütün suallara cavab vermədiyini və sosial – mədəni dinamika nəzəriyyəsinin tam olaraq qurulmasının alimlərin gələcək nəsillərinin işi olduğunu başa düşürdü. Hətta bu gün, koqnitologiya və sistem nəzəriyyələrinin elmi ölçülərə görə körpə yaşda olduqlarına görə real sintezin yaradılması XXI əsrin işidir. 8.2. Sosial – mədəni təkamüldə yarıməsrlik dövrlər Koqnitologiyanın inkişafındakı müvəffəqiyyətlər, son illərdə sosiologiyada koqnitiv konsepsiyaların getdikcə daha geniş tətbiqi koqnitiv elmlərin və informasiya nəzəriyyələrinin izahedici sxemlərini istifadə edən dövrülülük nəzəriyyəsini ön plana çəkir. Belə yanaşma Sankt-Peterburq riyaziyyatçısı S.Y.Maslov (10, 11) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır və hal-hazırda moskvalı filosof və sosioloq V.M.Petrov və onun həmkarlarının bir sıra tədqiqatlarında aktiv olaraq inkişaf etdirilir (14-16). S.Y.Maslov sosial – mədəni sahədə dəyişikliklərin periodikliyinə insan beyninin sol və sağ yarımkürələrinin funksiyaları arasındakı fərqlərlə müəyyən şəkildə bağlı olan şüur tiplərinin dəyişməsinin təsiri haqqında fərziyyə irəli sürmüşdür 18 . Psixologiyada ―Sol yarımkürəsi‖ proseslərinə analitik adlandırılan prosesləri aid edirlər. Analitik proseslər qavranılan obyektin hissələrə parçalanması ilə onda ayrı-ayrı əlamətlərin, tərəflərin, aspektlərin seçilib göstərilməsi, qabaqcadan müəyyən edilib, verilmiş alqoritm əsasında məsələni həll edən EHM ilə analoji şəkildə daxil olan lokal informasiyanı ―hissə-hissə‖, ardıcıl emal etməsi ilə bağlıdır. Bu qəbildən olan proseslərə insanın nitq fəaliyyəti və refleksiya – yəni, insanın öz psixi fəaliyyətini dərk etməsi aiddir. 17 Ədəbiyyatda hüdud prinsipini bəzən Qoldenveyzer prinsipi adlandırırlar, o, öz nəticələrini 1913-cü ildə nəşr etdirmişdir (24). 18 Təfəkkürün məkan – obraz və məntiqi – verbal tiplərinə uyğun olaraq cavabdeh olan sağ və sol yarımkürələrinin funksional assimetriyasını kəşf etdiyinə görə R.Speriyə 1981-ci ildə Nobel mükafatı verildi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|