RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
97 anlayış kimi qəbul edir. O, prof. Yaşar Qarayevin fikrinə əsaslanaraq, faciəviliyin Şərq mühitində yaşanan ictimai vəziyyətin doğurduğu milli-psixoloji problem olduğunu düşünür. Bu cür tamaşalar sonu kədər ilə bitən bütün mərasim xarakterli oyunlarda, dini tamaşalarda və s. öz əksini tapan faciəviliyi nəzərdə tutur. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev tarixdə böyük qəhrəmanların ölümünə həsr olunmuş yuğlamaları, ağı deməyi, toplaşanların da hönkür-hönkür ağlamasını xalq dramının ən qədim növü kimi təqdim edir. Keçən əsrlərdə Azərbaycanda keçirilən şəbihlər, dərviş və dini tamaşalarda da eyni motivlər qorunub saxlanmışdır. Xalq dramında faciə növü çox geniş yayılmışdır. Hətta qədim Yunanıstanda allahların ölümü ilə bağlı keçirilən mərasim tipli oyunlar onların qəhrəmanlığını tərənnüm edirdi (məsələn, Heraklın tərif edilməsi onun allahlarla ilişgili qəhrəmanlığını şişirtməyə xidmət edir). Azərbaycanda isə ən çox şəbih tamaşalar faciə kimi müqəddəs imamların qəhrəmanlığını tərənnüm edir (İmam Hüseyn və İmam Həsənin). Bu tamaşaların faciəvi sonluğu vahid xalq arasında qarşıdurmanın dramatikləşməsinə də səbəb olur. Faciəvi dramlardan fərqli olaraq, komik dramlar həm xalq arasında geniş yayılmışdır, həm də cəmiyyətdəki neqativliyin ifşa olunmasına bilavasitə kömək edir. Komik dramlar “erkən orta əsrlərdən başlayaraq, cəmiyyətin müxtəlif ictimai zümrələrinə məxsus neqativ məzmunu tamaşaçı gözü qarşısında əks etdirən bədii nümunələr kimi formalaşmışdır” (60, s.263). Ritual-mərasim xarakterli komik dramlar xalq dramlarının ən qədim növüdür. Belə oyun-tamaşaları “Kosa-kosa”, “Kosa-gəlin”, “Qaragöz”, “Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş”, “Tənbəl qardaş” tamaşalarını misal göstərmək olar. Belə tamaşalarda 98 gülüş islahedici, həm də düşündürücü mahiyyət kəsb edir. Belə oyun-tamaşalar həm də mərasimlərlə bağlı dramlar hesab olunur. Məsələn, “Kosa-kosa” və “Kosa- gəlin” Novruz bayramı ilə əlaqəli olan xalq dramlarıdır (26, s.101). Xalq dramlarının digər bir növü ailə-məişət dramlarıdır. Bu tipli dramlar orta əsrlərdə yaranmışdır. Onların mövzusunu sadə əmək adamları ilə qazilərin, bəy və xanların arasında olan ziddiyyətlər, narazılıqlar, ağa- nökər münasibətləri, ailə həyatı məsələləri və s. təşkil edir. Məsələn, “Qazi namaz üstədir”, “Səməd qazidən qisasını aldı” dramında sadə xalq nümayəndəsi ilə dini rütbəli şəxsin üz-üzə gəlməsi, qazının ifşa olunması, “Nəcəf və Bağır”, “Aşıq”, “Bic nökər”, “Dəyirmançı və qadın”, “Xəlil öldü”, “Üç bacının kələyi” dramlarında sadə adamların həyatı, məişət problemləri öz həllini tapır. Qənaətə görə, “Axund və lotu”, “Boranı satan”, “Molla dəridən çıxdı”, “Dəvə oyunu” kimi xalq dramlarının süjetlərinin əsasında Molla Nəsrəddin lətifələri dayanır. Buna misal kimi “Molla dəridən çıxdı” dramını misal çəkmək olar. “Ailə-məişət dramlarının yaranmasının müəyyən mərhələsində lətifələrdən, bir sıra hallarda isə Molla Nəsrəddinin adı ilə bağlı lətifələrdən istifadə edilmişdir” (60, s.270). Göründüyü kimi, janrlararası əlaqə nəticəsində xalq lətifəsi xalq dramına özünün həm süjet strukturunu vermiş, həm də yeni janrın ideya istiqamətinə özünün ifşaedicilik funksiyasını ötürmüşdür. Ailə-məişət dramlarının digər bir funksiyası mövzu cəhətdən ictimai məzmuna malik olmaqla yeni xalq dramını yaratmışdır. İctimai məzmunlu dramlar öz süjet və mövzularının tipləri baxımından ailə-məişət dramla- rından kəskin olaraq seçilmir. Bu dramlarda oyun- tamaşa, mövsüm və mərasim elementlərindən də istifadə olunur. Orta əsrlərdə və sonrakı dövrlərdə belə dramlar 99 Azərbaycanın hər bölgəsində böyük şöhrət qazanmışdı. “Gül vermə”, “Şahbəzəmə” və ya “Şah oyunu” tamaşaları Naxçıvan, Qəbələ, Quba, Dərbənd və s. yerlərdə xalq arasında geniş yayılmışdır. Xalq dramlarının digər növü müxtəlif oyunlar əsasında formalaşmışdır. Belə dramların süjeti oyun və lətifələri səhnələşdirməklə qurula bilir. “Keçəl oyunu”, “Keçəl”, “Xanım və hambal”, “Əmanətə xəyanət olmaz”, “Dinmə ver”, “Sözün hara, işin ora”, “Tənbəki oyunu”, “Xan- xan” tamaşaları oyun motivləri ilə bilavasitə bağlıdır. “Şah oyunu” (“Şahbəzəmə”) ilə “Xan-xan” tamaşasını fərqləndirsək, “Xan-xan”ın əsasında eyniadlı oyunun durduğunu görmək olar (60, s.273). Dini dramlar isə mövzu və süjet cəhətdən xeyli fərqlənir. Belə tamaşalarda ayrı-ayrı dini görüşlər və təriqətlərdən, Zərdüşt, qədim türk və müsəlman mədəniy- yəti qaynaqlarından bəhrələnməklə süjet qurulur. Ən qədim dini, yaxud mifoloji görüşün əks olunduğu yuğları və ya yuğlamanı dini dramın tamaşa modeli kimi götürmək olar (60, s.276). Bu yuğlamalarda bütün xalq iştirak edir. Belə demək olarsa, o, tamaşaçısı olmayan bir mərasimdir. Dini dramların böyük bir hissəsi sırf dini mahiyyətlidir. Azərbaycan folklorunda dini mövzuda bir neçə xalq dramı vardır. “İsmayılın qurban kəsilməsi” dramının mövzusu övladsızlıq və Allaha etiqadla övlad əldə etmək motivi üzərində qurulmuşdur. Dramda İbrahim peyğəmbərin niyyət etməsi, Allahın ona oğul verməsi, İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayılı qurban kəsmək niyyəti, Allahın Cəbrayıl vasitəsilə qurbanlıq qoç göndərməsi və s. məsələlər şərhini tapır. Dini dramların digər növü İslam görüşü və etiqadlarını əks etdirir. Bura şəbih tamaşaları aiddir. Azərbaycan folklorunda xalq dramları mövsüm- Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|