Yaşar Əhmədov Azər Hətəmov
4.
Multikulturalizmin Azərbaycan modeli...
-
Tarixdən üzü bəri gələn bu ənənə - Azərbaycanda dini və
milli tolerantlığın, dözümlülüyün yüksək səviyyədə olması və
bütün xalqlann rahat, mehriban şəkildə yaşaması kimi amillər
digər ölkələrin inkişafı üçün də prioritet təşkil etməkdədir.
-
Azərbaycan polietnik ölkə olaraq, qədim dövrdən
başlayaraq müxtəlif dini-ideoloji qaynaqlara söykənərək
multikultu- ral mühit yaratmış və bu mühit özündə müxtəlif qatlan
toplayaraq, Azərbaycan multikulturalizmi üçün bir əsas olmuşdur.
-
Azərbaycanda multikultural mühitin yaranmasının ilkin
müqəddəm şərtləri bir neçə minillik tarixə malik müxtəlif
mədəniyyətinik ilə bağlı olmuş, Azərbaycan ərazisində meydana
gəlmiş qədim dövlətlərdə bu müxtəlif mədəniyyətlilik tarixi
qatlara hopmuş, müxtəlif köklü insan qruplanmn qarşılıqlı
münasibətlərinin
tənzimlənməsi
Azərbaycan
multikul-
turalizminin siyasi və hüquqi qaynaqlarını təşkil etmişdir.
-
Bu qaynaqlar qədim dövrdə Azərbaycan ərazisində mövcud
olan tayfa ittifaqlan və qədim dövlətlərlə bağlı olmuş, Azərbaycan
multikulturalizminin siyasi və hüquqi qaynaqla- nnın kökləri
Təbrizdən şimalda yerləşən Aratta ilə başlamışdır.
-
Məkan etibarı ilə Cənubi Mesopotamiyanın şumerlərə
məxsus Uruk şəhər-dövlətinə yaxın olan, kuti və lullube
tayfalarından təşkil olunan Aratta əhalisi İlk növbədə şumerlərin
ibadət etdiyi allahlan qəbul etmiş. Şumer sevgi və hərb ilahəsi
İnamaya sitayiş etmişdir.
-
Arattalılar şumerlərin yağış və tufan tanrısı Işkuru da
Arattamn himayəçisi kimi qəbul edib, ona sitayiş etmiş və
beləliklə, arattalılann dini-ideoloji təsəvvürlərində şumer izləri
aydın şəkildə öz əksini tapmışdır.
-
Aratta əhalisi olan kutilər e.ə. XXII əsrin sonlannda ilahə
İştar və Akkad panteonunda Ay tanrısı olan Sueni ölkələrinin
ilahə və tanrısı kimi qəbul etmiş və eyni zamanda Ay tanrısı
90
Multikulturalizm - fəlsəfi lüğət
olan Suenlə yanaşı, Şumer Ur şəhərinin Ay tanrısı Nannaya
(Nannara) da səcdə edərək, bu tanrıya böyük önəm vermişlər.
-
Aratta əhalisinə aid olan lullubelər şumer-akkad tanrı və
ilahələrinə Anum (şumerlərin baş Səma tanrısı), Antum
(şumerlərin baş tannsının zövcəsi), Enlil (şumerlərdə külək
tanrısı), Ninlil (həmin külək tanrısının zövcəsi), Adad (akkad-
hlarm şimşək tanrısı), İştar (akkadiilarda sevgi və hərb ilahəsi),
Suen (akkadiilarda Ay tanrısı), Şamaşa (akkadlılann Günəş
tanrısı) sitayiş etsələr də dağ adı ilə bağlı olan yerli tann olan
Nişbaya da etiqad etmişlər.
-
Beləliklə, kuti - lullube tayfalarının dini sistemi Qədim
Şərq sivilizasiyasının mərkəzlərindən olan Mesopotamiya qat-
lanna bağlı olmuş və Azərbaycanın ilkin multikultural qaynaqları
təşkil etmişlər.
-
E.ə. I minilliyin əvvəllərində tarix səhnəsinə gələn Manna
mədəniyyəti kuti və lullubelərin mədəni qaynaqlan əsasında
təşəkkül tapmışdır.
-
Manna mədəniyyətinin təşəkkülündə lullubelərlə yanaşı
digər tayfalar və tayfa qrupları - hurri qrupları, damehranlılar,
nikimxilər, turukkilər, uruatrilər və başqalan da iştirak etmişlər "
e.ə. VII əsrin 70-ci illərində skif (işkuz, aşkuz) tayfalan da bu
prosesə qoşulmuşlar.
-
Dini baxışlarına görə mannalılar öz əcdadlarının və
qonşularının əfsanəvi tanrılarına inanmışlar:
*
Həsənlidə tapılan qızıl cam mannalıların Misir və Ön Asiya
teoloji dünyası ilə bağlılığını əks etdirmiş,
*
camda təsvir edilmiş Külək, Günəş və Ay tannlarınm baş
geyimində təsvir edilən qanadlar Ön Asiyada geniş yayılmış hurri
ənənəsi ilə bağlı olmuşdur.
-
Manna əhalisinin etiqadlar sistemində dirilik ağacına
sitayiş də böyük yer tutmuşdur.
-
Qədim dövrdə Şərq dünyasında diqqətəlayiq yer tutmuş
Əhəməni
sivilizasiyası
Azərbaycanın
maddi-mənəvi
mədəniyyətinə, ictimai-siyasi və teoloji həyatında öz izini
qoymuş.
91
Yaşar Əhmədov AzərHətəmov
Zərdüştülük Şərq dünyasının dini-ideoloji baxışlanna güclü təsir
göstərmişdir.
-
Əhəməni cəmiyyətində geniş yayılan Zərdüştlük allah-
lanndan olan Anahita və Mitra kultu kimi tanınan Ahura Maz-
daya o dövrdə yalmz farslar deyil, onlarla bərabər digər tayfalar
da sitayiş etmiş və bu tayfalar sırasında Azərbaycan əhalisi də
olmuşdur.
-
Avestada itə olan sitayişin eyni ilə Alban tayfalarında və
Kaspilərdə müşahidə olunmuş və ya meyidlər Baktriyada olduğu
kimi kaspilərdə quşlara yem olunmuşdur.
-
E.ə. IV əsrin sunlannda Azərbaycan dövlətlərindən olan
antik dövr dünyası ilə əhatə olunan Albaniya yeni mədəni qatlan
öz kökünə qatmışdır.
-
Günəş tannsı Heliyə (Heliosa), Səma və ildınm tannsı
Zevsə, Ay ilahəsi Selenaya, Qədim Romanın məhsuldarlıq və
şərabçılıq tannsı Vakxa sitayiş, arqonavtların başçısı Yasonun
(İasonun, Yazonun) ilahiləşdirilməsi bu reallığı təsdiq edir.
-
Albanlar axirət dünyasına inamr, albanlar ölmüş şəxsin
qəbrinə onun bütün əmlakım qoyur və beləliklə, ata varidatından
məhrum olaraq kasıb yaşayırdılar.
-
Azərbaycan multikulturalizminin siyasi - hüquqi
qaynaqlarına 26 dildə danışan Albaniya əhalisinin əliÄiası da aid
edilir.
-
Eramizin 1 əsrinin ortalarından başlayaraq, Azərbaycan
multikulturalizmin siyasi və hüquqi qaynaqlanna dini - ideoloji
baxışlarm yeni qatı daxil olur:
* ölkə çoxallahlıqdan təkallahlılığa keçir, xristian apostol
missionerləri Faddey, Varfolomey, Yelisey ölkədə xristianlığı
yaymağa başlayırlar.
-
Xristianlıq ölkə əhalisinin dini-ideoloji dünyagörüşündə
baş verən keyfiyyət dəyişikliyinin təməlini qoymuş, bu təlim
addımbaaddım, pillələrlə Albaniyada yayılmağa başlamış, bu
yeni ideoloji qat Albaniyamn ilkin olaraq şimal hissəsində
cəmiyyətin sosial həyatına daxil ola bilmiş və ölkənin cənub
92
Dostları ilə paylaş: |