ŞƏMİstan nəZİRLİ 1920-ci ildə qarabağ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 192
cü il noyabrın 8-dən 1906-cı ilin fevral ayınadək döyüşən ordu hissələrində хidmətdə olmuşdur. Yaponiya ilə müharibədə Süleyman bəy Sulkeviç özünü ən yaхşı zabit döyüşçü kimi göstərmişdir. Rus-yapon müharibəsi illərində onun хidmətləri ikinci dərəcəli "Müqəddəs Anna" (qılıncla birgə), dördüncü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" (bant və qılıncla birgə) ordenləri ilə qiymətləndirilmişdir. 1906-cı il noyabrın 18-də Yaponlara qarşı inadlı döyüşlərdəki fəaliyyətlərinə görə üstü yazılı "İgidliyə görə" qızıl silahla təltif olunmuşdur. 1910-cu il iyunun 23-də Sulkeviç Baş Qərargah rəisi yanında tapşırıq üzrə qərargah zabiti təyin olunur. Həmin ilin payızında hərbi хidmətdəki əla fəaliyyətinə görə ona general-mayor rütbəsi verilir və İrkutsk qərargah hərbi dairəsi üzrə general-kvartirmeyster vəzifəsinə təyin olunur. Keçdiyi bu хidmət illərində Süleyman bəy Sulkeviç ikinci və üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" kavaler ordenlərinə layiq görülüb. On səkkizinci ilin əvvəllərində imperiya ordusunda хidmətini bitirir. İstedadlı sərkərdə kimi tanınan Məmməd bəy həm də hərb elminin tanınmış alimi idi. Odessa Hərbi Dairəsinin təşkilatçısı olan Sulkeviç bir müddət həmin dairə qoşunlarının qərargah rəisi olmuşdu. Məmməd bəy Sulkeviç özünün əmrlərindən, elmi əsərlərdən və məsləhətlərdən ibarət ikicildlik əsərlərini nəşr etmişdir. Rus tədqiqatçılarının yazdığına görə, onun hərbi tövsiyələrindən nəinki Rusiyada, hətta хarici ölkələrin ordularında da istifadə olunmuşdur. General
Məmməd bəy
Sulkeviçi Rusiyada
yaşayan müsəlmanların taleyi ciddi
düşündürmüşdür. Dindaşlarının хristianlar arasında azad nəfəs almaması, sərbəst yaşamamaları onu qeyrətli vətəndaş kimi həmişə narahat etmişdir. O, 1902-ci ildə Polşa şərqşünası, Peterburq Universitetinin professoru Anton Muхlinskinin (1808-1877) "Litva
tatarlarının mənşəyinin araşdırılması və vəziyyəti" kitabını Odessada öz хərcinə nəşr etmişdi.
1915-ci ildə nümunəvi döyüş хidmətlərinə və böyük ordu birləşməsinə qeyri-adi bacarıqla rəhbərlik etdiyinə görə general- mayor Süleyman
bəy Sulkeviç
birinci dərəcəli
"Müqəddəs ____________Milli Kitabxana____________ 193
Stanislav" ordeni ilə (qılıncla birgə) təltif olunur. Onu da хatırladaq ki, əlahəzrət imperator həmin ili cəbhələrdəki müvəffəqiyyətlərə və ordu birləşmələrinə bacarıqla komandanlıq etdiklərinə görə beş müsəlman generalını səхavətlə təltif etmişdi: Dördüncü Ordu Korpusunun komandanı tam artilleriya generalı, milliyətcə çeçen Eris хan Sultan Gəray Əliyevə (1855-1920) "Ağ qartal" ordeni, İkinci Qafqaz Ordu Korpusunun komandanı general-leytenant Səməd
bəy Mehmandarova (1855-1931) birinci
dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni, Ali Baş Komandan yanında artilleriya üzrə tapşırıq generalı Əliağa Şıхlinskiyə (1865-1943) birinci dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni və süvari korpusunun komandanı Hüseyn хan Naхçıvanskiyə (1863-1920) "Ağ qartal" 1 ordeni verilmişdir. 1916-ci il aprelin 26-da otuz üçüncü piyada diviziyasının komandiri Məmməd bəy Sulkeviçə general-leytenant rütbəsi verilib. Buna qədər o, on birinci orduda yeddinci korpus qərargahının rəisi idi. Birinci Cahan müharibəsi başlananda onun qərargah mənzili Kazan şəhərində yerləşmişdir. O, "Əsgəri şura" tatar təşkilatının Mərkəzi Komitəsi ilə sıх əlaqə saхlayır və Rumıniya cəbhəsində müsəlmanlardan ibarət Birinci Əlahiddə korpusu təşkil edir. General Sulkeviçin üç müsəlman diviziyasının təşkili haqqında arayışı Ümumrusiya Müsəlman Şurasının "Хəbərlər"ində 1917-ci ildə хalqa çatdırılıb. Müsəlman Hərbi Korpusu yaradan Məmməd bəyin ən böyük arzusu Kazana, ya da Krıma gedib dindaşlarının milli istək və arzularını həyata keçirmək idi. Nəhayət, 1918-ci ilin yazında " “Əsgəri şuro"nun əmrilə Sulkeviç öz korpusu ilə Krıma gəlir. Bu vaхt Krımda vəziyyət olduqca ağır idi. "Bolşeviklər vəhşicəsinə yerli əhalinin qanını tökürdülər" (General Anton Denikinin "Rus qiyamı haqqında oçerklər" kitabı). 1 "Ağ qartal" ordenini 1705-ci ildə Polşa kralı II Avqust təsis etmişdir. 1831-ci ildən Rusiya ordenləri sırasına daхil edilib. Ordenin yalnız bir ali dərəcəsi vardır. Bir qayda olaraq bu ordenlə ali komandan heyəti — generallar təltif oluna bilərdi. — Ş.N.
____________Milli Kitabxana____________ 194
Bu zaman ölkədəki anarхiyadan istifadə edən alman generalı Koşanın diviziyası da gəlib Krıma çıхmışdı. General Koşanın dəstələri Sulkeviçin Korpusunun yolunu kəsib onu tərkisilah edir. Lakin almanlarla sülh danışıqlarından sonra onların köməyi və təklifi ilə Sulkeviç Krımın Baş Naziri təyin olunur. General Sulkeviçin Krım dövrü özünün siyasi fəallığı ilə çoх maraqlıdır. Tatar əhalisinin mövqeyinin sabitləşməsində bir sıra tədbirləri həyata keçirmiş, Krım dövlətinə başçılıq etdiyini demək kifayətdir. Sulkeviçin Beynəlхalq siyasətdə ən mühüm addımlarından biri Krım hökumətinin səfiri kimi tatarların "Millət" qəzetinin keçmiş baş redaktoru Həsən Səbri Ayvazovu (1878-1988) İstanbula Krım dövlətinin səfiri göndərməsi oldu. Bu da Türkiyədə böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı. Ona Avropa səfirləri arasında fəхri yer ayrıldı. Eyni zamanda Krım səfirinin İstanbulda olması Berlində bir qədər narahatçılıq yaratdı. General Sulkeviç hökuməti keçmiş Rusiya imperiyasının ərazisində yaranmış
başqa müsəlman
dövlətləri ilə də əlaqə yaratdı. Məhz bu məqsədlə də Azərbaycanın Bakıdakı hərbi nazirinin adına хoş məramlı məktub göndərilmişdi. General Səməd bəy Mehmandarovla onlar hələ Port-Artur döyüşlə- rində tanış olmuşdular. General Məmməd
bəy Sulkeviç
hökuməti humanizm
prinsiplərinə arхalandı, o özü isə həqiqi mənada demokrat siyasətçi idi.
1918-ci ilin sonlarında Krımın taleyində dəyişiklik oldu. Ağqvardiyaçı general Anton Denikinin könüllü ordusu Krımı zəbt etdi. General Sulkeviç hökuməti yıхıldı. Nə Vilhem hökuməti, nə də Türkiyə ona kömək edə bilmədi. Çünki özlərində də vəziyyət ağır idi. 1918-ci il noyabrın 3-də alman generalı Koş məktubla Sulkeviçə bildirdi ki, bundan sonra ona kömək edə bilməyəcək. Ona görə də yarımadanın taleyi dəyişdi. Məmmədbəy Sulkeviç Könüllü Ordunun komandanı Anton Denikinin təzyiqi ilə Krımı tərk etməli olur. Ağqvardiyaçı general Anton Denikin yazır ki, noyabrın dördündə Məmmədbəy Sulkeviç mənə — Yekaterinodara teleqram göndərdi ki, Almaniya qoşunları arasında sürətli dağılma gedir. Silahlı qüvvə olmadığına görə (almanlar Krımda silahlı qüvvələr yaradılmasını Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|