Sonuncu ensiklopediya Layout qxd

günlərdən hesab olunan həftənin beşinci
günüdür. Ərəb dilində bu söz “toplantı” mə-
nasında da işlədilir. Cümə mənəvi təmiz-
lənmə və ibadət günüdür (Quran, 62: 9).
Rəvayətlərə görə, ilk insan (Adəm) cümə
günü yaradılmış, o gün cənnətə girmiş, sonra
elə həmin gündə də oradan qovulmuşdur.
Qiyamət gününün də cümə günü qopacağı
haqqında rəvayətlər vardır. 
Bu günün nə üçün cümə adlanması, eləcə
də ilk cümə namazının nə vaxt qılınması
haqqında bir-biri ilə üst-üstə düşməyən fərqli
rəvayətlər vardır. Onlardan birinə görə bu
günü  Məhəmməd peyğəmbərin əcdadların-
dan biri olmuş Kəb ibn Luqay cümə ad-
landırmışdır. Digər rəvayətlərdə isə bu gün
müsəlmanların cümə namazlarını qıldığına
eləcə də, İslamda bu namazın vacib
olduğuna görə belə adlandırılmışdır. 
CÜMƏ NAMAZI –  müsəlmanların
cümə günü günorta vaxtında böyük məs-
cidlərdə qıldıqları namazdır. İlk dövrlərdən
başlayaraq müsəlmanların digər din mənsub-
ların da (əhli-kitab) olduğu kimi bir araya
gələ biləcəkləri xüsusi əhəmiyyətə sahib bir
günə ehtiyacları var idi ki, bu gün də məhz
cümə günü olmuşdur. Məsələn, yəhudilər
şənbə, xristianlar isə bazar günlərini bir yerə
yığışaraq Tanrıya ibadət edirdilər. Müsəl-
manlar üçün də cümə günü müqəddəs gün
kimi təqdir olunmuşdur.
Məhəmməd  peyğəmbər ilk cümə na-
mazını hicrətin birinci ilində Mədinəyə hicrət
edəndə Səlim oğulları qəbiləsinə məxsus Ra-
nunə kəndində qılmışdır. Bu namazda bütün
müsəlman kişilər iştirak etmişdir. Orada
peyğəmbər yüksək yerə qalxaraq xütbə oxu-
muşdur. Bundan sonra cümə namazları Mə-
dinədə qılınırdı. Mədinədən kənarda isə ilk
cümə namazı Bəhreyndə qılınmışdır. 
Cümə günü zöhr namazının vaxtında
Məhəmməd peyğəmbər müsəlmanları salam-
layaraq yüksək yerə qalxıb, onları ikinci dəfə
salamlayaraq orada oturardı. Bilal azanı ox-
uyandan sonra o, iki hissədən ibarət xütbə
oxumuş, sonra minbərdən düşərək camaatla
iki rükətli cümə namazını qılmışdır. 
Sonradan yenilik olaraq yalnız azan məs-
cidlərin 
minarələrindən
oxunmağa
başlamışdır. Bununla da, böyük şəhərlərdə
namaza çağırış problemi həll edilmişdir.
Cümə namazları böyük şəhər və mən-
təqələrin məscidlərdə qılınmalıdır. Bu ibadət
hər bir yetkin müsəlman kişisi üçün vacibdir.
Hədislərə görə cümə namazının qılınması
səfərdə olanlar, kölələr, uşaqlar, qadınlar və
xəstələr üçün vacib deyildir.  
CÜVEYRİYƏ BİNT HARİS (56/676-
cı ildə vəfat etmişdir) – Məhəmməd peyğəm-
bərin həyat yoldaşlarından biri, Bəni
Müstəliq qəbiləsinin başçısı Haris ibn Di-
rarın qızı olmuşdur. Hicrətin beşinci ilində
müsəlmanlar bu qəbiləni döyüşdə məğlub et-
mişdirlər. Müharibə zamanı Cüveyriyə bint
Haris əsir düşmüşdür. Buna görə onun atası
Məhəmməd peyğəmbərin yanına gəlib onun
buraxılmasını xahiş etmişdir. Bunun
qarşılığında o, peyğəmbərə bir neçə dəvəni
hədiyyə verəcəyini vəd etmişdir. Məhəmməd
peyğəmbər də, Cüveyriyəni azadlığa bu-
raxmışdır. Bundan sonra Haris və onun qızı
Cüveyriyə, eləcə də onların yaxınları İslamı
qəbul etmişlər. Daha sonra, Məhəmməd
peyğəmbər Cüveyriyə ilə evlənməyə qərar
vermiş və bunu Harisə bildirmişdir. O da, bu
təklifi qəbul etmişdir. Bu evliliyin
səbəblərindən biri, peyğəmbərin çox böyük
nüfuza sahib Bəni Müstəliq qəbiləsi ilə yaxşı
münasibətlərin qurulması idi. Bu iş baş tu-
tandan sonra, Bəni Müstəliqdən yüz ailə əsir-
likdən azadlığa buraxılmışdır. Cüveyriyə bint
Haris çox inanclı bir qadın olmuşdur. O,
xəlifə Müaviyənin dövründə Mədinədə vəfat
etmişdir.
43
CÜVEYRİYƏ BİNT HARİS

---

Ç
ÇİŞTİLƏR – sufi təriqətlərindən biridir.
Təriqətin
adı  Muinəddin Həsən
Çişti
(633/1236) ilə bağlıdır. Onun soyu Sistandan
gəlməkdədir. O, Buxara və Səmərqənd mək-
təblərində təhsil alıb, sonra Bəlxə, daha sonra
isə Bağdada getmişdir. Orada o, Əbdülqədir
Gilani, Sührəvərdi, Nəcməddin Kübra kimi
tanınmış sufi alimləri ilə görüşmüşdür. O,
Herat yaxınlığındakı Çişt kəndinin ətrafında
yaşamış şeyx Əbu İshaq Şaminin başçılığı al-
tında mənəvi yolçuluğa başlamışdır. Oradan
o, Hindistana gedib məzarının yerləşdiyi
Əcmərdə vəfat etmişdir. Elə orada da öz
təkkəsini yaratmışdır. Çiştilər Hindistanda ən
geniş yayılmış sufi təriqətidir. Onun
davamçıları müasir Hindistan və Pakistanın
islamlaşdırılmasında böyük rol oynamışdır-
lar. Bir müddət təriqətə Nizaməddin Övliya
(726/1325-ci ildə vəfat etmişdir) başçılıq et-
mişdir. O dövrlərdə çiştilər yüksəliş dövrünü
yaşamışdırlar. Ondan sonra bu təriqətdə
parçalanma baş vermişdir. 
Dehli sultanı II Qiyasəddin Məhəmməd
şahın (726/1325 – 752/1351) dövründə
çiştilərə qarşı təqiblər olmuş, buna görə də
onlar gücdən düşüb parçalanmışdırlar. Bun-
dan sonra tarixin müxtəlif dövrlərində on-
ların Uttar-Pradeşdə sabirilər, Pəncab və
Sinddə nizamilər kimi bir çox qolları inkişaf
etməyə başlamışdır.
Çiştilərin səsli (cəhri) və səssiz (hafi)
zikrləri vardır. Onların qırx günlük təkliyə
(xəlvətə) çəkilmə, dünya həyatından uzaq-
laşma kimi sufi adətləri mövcuddur. Onların
mənəvi yolu 3 pilləlidir: şəriət, təriqət və
həqiqət. Bu yolda onlar 44 məqamdan və 15
haldan keçməlidirlər. 
Çiştilərin arasında Vəhdətül-Vücud təlimi
geniş yayılmışdı. Onlar İbn Ərəbinin əsər-
lərini şeyx Məsud bəydən öyrənmişdirlər.
Çişti təriqətinin yazılı mənbələri onların
şeyxlərinin dediklərindən və əsərlərindən
ibarətdir. Hindistandan başqa çiştilər İn-
doneziya, Malayziya və digər Uzaq Şərq
ölkələrində müsəlmanlar arasında geniş
yayılmışdır.
D
DARUN-NƏDVƏ
– 
Kəbənin
cənubunda yerləşən toplantı yeri olmuşdur.
Darun-Nədvəni Qüreyş qəbiləsinin başçısı
Qusay miladi 440-cı ildə inşa etdirmişdir.
Darun-Nədvəni “zənginlər məclisi” də ad-
landırmaq mümkündür. Burada qureyşlilərin
qırx yaşdan yuxarı olan başçıları iştirak edə
bilərdi. Ayrıca, burada hərb və sülh müqav-
ilələri kimi Qureyş
qəbiləsinin  vacib
məsələləri həll olunur və nikah mərasimləri
təşkil edilirdi.
DARÜL-HƏRB –  savaş və müharibə
yerləri və ya İslam qanunları ilə idarə olun-
mayan, müsəlmanlara düşmən olan ölkələr
və bölgələrdir. Quranda bu termin istifadə
edilməmişdir. Onun yaranması daha çox ic-
tihadlarla bağlıdır. Fiqh alimləri Darül-Hərb
terminini Ərəbistanın başqa yerlərini, Mədi-
nədə qurulmuş müsəlman icmasından ayır-
maq üçün istifadə etmişlər. 
Xilafət genişləndikcə fiqh alimləri onun
ilahi mahiyyətini vurğulayaraq, Darül-İslamı
Darül-Hərb adlandırdıqları dünyanın başqa
yerlərindən fərqləndirməyə başlamışlar.
Bunun üçün İslam bölgələri qeyri-müsəl-
manların təcavüzünə məruz qalanda da, o
yerlər Darül-Hərb hesab edilirdi. İctihadlara
görə hər hansı bir ölkədə müsəlmanlar din-
lərinə görə təqib edilirlərsə, dinlərini gizlət-
məyə məcbur olurlarsa, onda oranı da
44
ÇİŞTİLƏR

---