Sonuncu ensiklopediya Layout qxd

Qiyamət günündən sonra bütün kafirlər
və günahkarlar “zəbəni” adlanan mələklər
tərəfindən cəhənnəm oduna atılacaqlar.
Quran  təfsirçilərinə  görə “Duxan” (4)
surəsinin 47- 48-ci ayələrində Allah onlara
üz tutub, bu bərədə xəbər vermişdir. Bəzi rə-
vayətlərə görə cəhənnəm odunun istisi
yerdəki oddan yetmiş dəfə güclü olacaqdır.
Quranda qeyd edilir ki, cəhənnəmdə gü-
nahkarların dəriləri təkrar-təkrar sonsuzluğa
qədər yanacaqdır (Quran, 74: 29).
Quran və hədislərdə cəhənnəm əhlinin
xüsusiyyətlərindən və onların gördükləri əz-
ablar haqqında məlumat verilmişdir (Quran
2: 167; 3: 131). Təbii ki, bunların insan
düşüncəsi ilə dərk olunması olduqca çətindir.
Rəvayətlərdə cəhənnəmin kafir və günahkar-
lar üçün yaradıldığı, onların orada sonsuz əz-
ablar içində qalacağı vurğulanmaqdadır.
Quranda dinsiz və günahkarların ölüm və
həyat arasında qalacaqları bildirilmişdir.
Orada onların ölməyəcəyi, sonsuz əzablar
içində qalacaqları haqqında xəbərlər verilir
(Quran, 20: 74). Ayrıca, cəhənnəm əhli
Zəqqum
adlanan ağacının meyvələrini
yeyəcəklər. Bu meyvələr olduqca acı ola-
caqdır. Onlar bu meyvəni yeyən kimi bu
meyvə onların mədələrində atəşə çevrilib on-
lara dəhşətli əzablar verəcəkdir (Quran, 37:
62-68). 
Ümumiyyətlə, cəhənnəm əhlinin yer
üzündə etdikləri günahların ağırlığına görə
cəzaları da fərqli olacaqdır. Onların cəhən-
nəmdəki həyatı da yerdəkindən insan
düşüncəsi ilə anlaşılmayan qədər fərqli ola-
caqdır. 
CƏHMİLƏR – bax: CƏBRİLƏR.
CƏLVƏT – sufizmdə insanlar arasına
çıxmaqdır. Sufilikdə bu termin xəlvətin (tək-
liyə çəkilmənin) əksidir. Təriqət  yolunda
olan “salik” dünyanı tərk edərək xəlvətdə
uzun müddət qaldıqdan sonra saflaşaraq xalq
arasına çıxır. Cəlvət və xəlvət terminləri ilk
dəfə İbn Ərəbidən sonra təsəvvüfi ədəbiyy-
atda işlənməyə başlanmışdır. Sufilər bu an-
layışları Məhəmməd peyğəmbərin həyatı ilə
bağlayırlar, çünki o da, öncə Hira
mağarasında xəlvətə çəkilmiş, sonra isə
xalqın qarşısına çıxmış, bundan sonra insan-
ları İslama dəvət etmişdir.
CƏLVƏTİLƏR –bax: BAYRAMİLƏR.
CƏM – sufizmdə insana Allahın varlığı
və birliyini hiss etdirən mənəvi haldır. Bu
hala girən insan düşüncəsini yalnız Allaha
yönəldir, yalnız Ona ibadət edir, Ondan
başqa heç bir şeyi hiss etmir. Cəmin ən yük-
sək məqamında sufi hər şeydə Tanrının
təcəssümünü görür.
CƏNABƏT –  cinsi əlaqədən sonra
bütün bədənin yuyunmasını vacib edən
haldır. Kişilərdə müəyyən səbəblər üzündən
məninin (spermanın) çıxması qüsulu vacib
edir. Bu durumlarda olan kişi və qadınlara
“cünub” deyirlər. Müsəlman cünub olarkən
dini ayin və ibadətlər yerinə yetirilə bilməz.
Cünub olan insan su olmayanda təyəmmüm
edərək qeyd edilən ibadətləri yerinə yetirə
bilər.
CƏNAZƏ – ruhu bədənindən ayrılan,
ölmüş, ancaq torpağa tapşırılmamış in-
sandır. Müsəlman öldükdən sonra onu qüsul
aldıraraq yumaq, kəfənləmək, cənazə namazı
qılmaq və torpağa tapşırmaq vacibdir. Bütün
bu dini ayinləri ölmüş insanın yaxınları yer-
inə yetirməlidirlər. Ölənin yaxınları yox-
dursa, onda bu işlərin yerinə yetirilməsi o
adamın öldüyünü bilən hər bir müsəlmanın
üzərinə düşür. Ölü ilə bağlı bütün vəzifələr
Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində qeyd
edilmişdir. Bunları etmək hər bir müsəlmanın
borcudur. 
Bir müsəlman ölüm ayağında olarkən o
39
CƏNAZƏ

---

insana yaxın olan müsəlmanların onun
yanında olması, ona yardım etməsi Allahın
bəyəndiyi əməllərdəndir. Dünyasını dəy-
işmək üzrə olan insanın yanında kəlmeyi-
şəhadət  söylənilir. O da, bunu bacardıqca
təkrarlamalıdır. 
İnsan öləndən sonra, onun ağzı və gö-
zlərini bağlayıb, əllərini yanlarına qoymaq
lazımdır. Sonra ölü kəfənlənməlidir. Ölənin
bütün borcları onun malından ödənməli,
malı-mülkü qalmayıbsa, onda imkanlı insan-
lar onun borclarının ödənilməsini öz
öhdələrinə götürsələr xeyr əməl işləmiş olar-
lar. Hər bir insanın ölümü dərhal hamıya
bildirilməlidir. Ölən insanı qüsul etdirərkən
sabun, eləcə də digər təmizləyici vasitələrdən
istifadə edilə bilər. Burada ətirli maddələrdən
də istifadə etmək mümkündür. Ölünü yu-
yarkən onun övrət yerləri örtülməlidir. Ölünü
yuyan (mürdəşir) bu yerləri yumaq üçün əl-
lərinə bezdən tikilmiş parça geyinməlidir. 
Ölü yuyulduqdan sonra qurulanıb kəfən-
lənilir. Bu dində vacib hesab edilir. Cənazə
üzərində ayaq üstə namaz qılınır. Bu na-
mazda  rüku və  səcdə halları yoxdur. Na-
mazın imamı ölünün qarşısında durur,
müsəlmanlar isə imamın arxasında sıra ilə
yer alırlar. Bu namazın qılınması vacibdir,
onun yerinə yetirilməsi üçün bütün müsəl-
manlar məsuldurlar. Digər din mənsubları və
münafiqlərin (II) ölüləri üzərində namaz
qılınmır. Sonra dəfn mərasimi başlanır.
Ölünü gün batmamış torpağa tapşırmaq
lazımdır. Məzarlığa onu yalnız kişilər
aparmalıdırlar.  Məzar  dərin, eləcə də bir
qədər geniş olmalıdır. Məzarın içini daş və
ya kərpiclə hörmək də mümkündür. 
CƏNİN – ananın qarnında olan doğul-
mamış döldür (embriondur). 
İslam
hüququnda dölün, doğulmuş uşaq kimi bəzi
hüquqları vardır. Məsələn, ona vəsiyyət edilə
bilər, hətta mülkə varis belə ola bilər. Dölün
öldürülməsi (abort) İslam hüququnda bəzi is-
tisnalar olmaqla qadağandır (Quran 17: 31).
CƏNNƏT – axirətdə möminlərin əbədi
olaraq qalacaqları yerdir. Allah cənnətlə
yalnız Ona inananları, Onu tanıyaraq dinin
vacib əməllərini yerinə yetirənləri, yaxşı işlər
görənləri mükafatlandıracaqdır. Quran və
hədislərdə
cənnət haqqında müəyyən
təsəvvürlər vardır. Orada möminlər xoşbəxt-
lik içində yaşayacaqlar. İslam alimlərinin bir
çoxuna görə xoşbəxtliyin ən yüksək məqamı
möminlərin Allahı görməsi olacaqdır (Quran,
75: 22-23). Ancaq, bəzi alimlər Allahın cən-
nətdə görülməsini mümkünsüz hesab edərək,
bu Quran ayəsini fərqli mənada təfsir edirlər.
Bəzi İslam alimləri iddia edirlər ki, cənnət və
cəhənnəm artıq yaradılmışdır və onlar əbədi
xarakter daşıyır. 
Ümumiyyətlə, cənnət və cəhənnəmi insan
düşüncəsi ilə qavramaq mümkün deyildir.
Onların əsl mənası qiyamətdən sonra bil-
inəcəkdir. Beləliklə, onların əsl mahiyyətini
yalnız Allah bilir. Bu baxımdan, cənnət
əbədi, sonsuz, zamansız bir yerdir (Quran,
57: 21). Orada çoxlu bir-birindən fərqli
bağlar vardır: Ədn (Quran, 9: 72), Firdovs
(Quran, 18: 107), Məva (Quran, 32: 19),
Nəim (Quran, 37: 40-44) və s. Bunlardan ən
yüksəkdə olanı Firdovs bağıdır. Bu bağlarda
çaylar axır (Quran, 2: 25; 3: 15). Bunlardan
birində su, ikincisində süd, üçüncüsündə
şərab, dördüncüsündə isə bal axır. Ola bilsin
ki, bunlar Quranda adı çəkilən Səlsəbil
(Quran, 76: 18), Təsmim (Quran, 83: 27),
Məin (Quran, 56: 18), Kövsər (Quran, 108:
1) çaylarıdır. Hədislərdə cənnətdə Tuba adlı
bir ağacın olduğu da qeyd edilir. Bu ağacın
gövdələrinin qızıldan olduğu haqqında da rə-
vayətlər vardır. 
Ailə həyatı cənnətdə də olacaqdır (Quran,
56: 35-37). Ancaq, buna baxmayaraq cənnət
əhlinin uşaqları olmayacaqdır. Cənnətdə in-
sanı sərxoş etməyən şərab kimi içkilər də
olacaqdır (Quran, 56: 19). Cənnətdəkilər
40
CƏNİN

---