Sosiologiya (Dərslik)
Yüklə 186,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
FƏ SİL V III ƏM Ə Y İN SO SİO LO G İY A SI §1. Əmək sosiologiyası haqqında ümumi anlayış XIX əsrin burjua sosiologiyası O.Kont və Q.Spenserin pozitivizmin təsiri altında inkişaf edirdi. Konkret (emprik) elmi həqiqi, müsbət (pozitiv) elmlərin yeganə mənbəyi kimi qəbul etmək pozitivlərin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən ibarətdir. Pozitivistlərin fikrincə, fəlsəfənin bir elm kimi öz abstrakt mühakiməsi ilə, nəzəri mücərəddliyi ilə yaşamağa ixtiyarı yoxdur. Onlar cəmiyyət haqqında digər başqa təbiət elmlərinə bənzər qurulmuş, prinsipcə yeni «qeyri-metafızik», «pozitiv» elmin yaranmasım bəyan etdilər. Sosiologlar-pozitivistlər cəmiyyətin inkişaf səbəbəlrini və strukturunu izah etməyə cəhd göstərmişlər. Onlar cəmiyyətin inkişafını düzxətlə təkamül şəklində görürdülər, cəmiyyətin strukturunu isə m üxtəlif amillərin bir-birinə mexaniki surətdə tabe kimi olması hesab edirdilər, cəmiyyətin inkişafında hansı amilin ən böyük rola aid edilməsindən asılı olaraq, XIX əsrin qərb sosioloji fikrində bir sıra istiqamətlər mövcud idi. XIX əsrin axırında və XX əsrin əvvələrində burjua sosioloji fikir əhəmiyyətli dərəcədə xeyli təsir göstərən sosioloqlardan F.Tyonnis, Q.Zimmel, E.Dürkeym, M.Veber, V.Pareto ən görkəmliləri hesab olunmuşlar. Onlar Qərb sosioloqlarının klassikləri sayılırdılar. Fransız sosioloqu E.Dürkeym əmək problemlərinin öyrənilməsinə böyük diqqət yetirmişdir. Onun əsərlərində kollektiv təsəvvürlər və onların fərdlərə təsiri əsas yer tuturdu. Əmək bölgüsü ilə əlaqədar olaraq cəmiyyət və şəxsiyyət arasında münasibət m əsələsi E. Drükeymin «İctimai əmək bölgüsü haqqında» əsərinin predıneti olmuşdur. Müəllifin tədqiq etdiyi ən mühüm hadisə «sosial həmrəylik» problemi olmuşdur. Bu həmrəylikdə o, mexaniki və üzvü həmrəyliyi bir-birindən ayırmışdır. 134 Əməyin sosiologiyası ümumi sosiologiya elmin bir hissəsi dir. Əmək fəaliyyəti sırasında nəzəri və tədbiqi sosioloci təd qiqatların aparılması nətijəsində əmək sırasında sosial proses lər və hadisələr haqqında biliklər toplusu əm ələ gəlir. Nətijə etibarilə əmək haqqında xüsusi sosioloci nəzəriyyənin yaran masına gətirib çıxarır və ona zərurət yaranır. Beləliklə sosial- əmək münasibətləri sferasında xüsusi bir elmi sahəsi olan əməyin sosiologiyası formalaşır. Əməyin sosiologiyasında so siologiya elminin prinsiplərindən, kateqoriyalarından, anlayış və tədqiqat metodlarından istifadə olunur. Həmçinin sosial ha disə və proseslərin öyrənilməsinə kompleks yanaşmağa əsas lanaraq əmək sferasına tətbiq edilir. Əməyin sosiologiyası sosial prosesləri, hadisələri və meyl etməni sistem halında öyrənməyə istiqamətləndirilməlidir. Ona görə də sosial qanunların və qanunauyğunluğun müəyyən edilməyi və onların fəaliyyət mexanizminin öyrənilməsi zəruridir. Bu prosseslərdo insanların fəaliyyəti qrupların qarşılıqlı əlaqələri, onların fəaliyyət mübadiləsi və sosial münasibətləri formalaşır. Həmin qarşılıqlı əlaqələrin və münasibətlərin düzgün qiymotondirilmosində, sosioloci sahədə bilik və metodlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sosial münasibətlər özünün çoxjəhətliliyini iqtisadi, hüquqi, siyasi, ideoloci və mənəvi münasibətlər formasında təzahür etdirir. Sosial münasibətlərin yaranması, formalaşması vo onların daşıyıjıları arasında əlaqələrin qurulması sosial əmək münasibətləri baxımından xüsusi olaraq öyrənilməlidir. Əmək sferasında sosial ümuminin əsas növü kimi kollektiv çıxış edir. Kollektiv əmək prossesiııdə bilavasitə yaxud dolayı yolla işçilərin qarşılıqlı təsirinin məzmununu sosial prosseslər və əm ək münasibətləri yaradır. Əmək münasibətləri istehsal münasibətlərinin mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Onlar fəaliyyət mübadiləsini zəruriliyi ilə əlaqədar olaraq sahələr arasında əmək bölgüsü və əmək kooperasiyasının əsasında yaranır. Əməyin münasibətləri bilavasitə janlı əmək prosesində işçilərin fəaliyyətində janlı əməyin daşıyıjıları arasında yaranır. 135 Bütün bunlarla yanaşı əməyin sosiologiyasının öyrəndiyi problem haqqında m üxtəlif tikirlər mövjııd olmuşdur. Belə ki. tarixən əməyin qiymətləndirmişlər. Bununla yanaşı əməyin sosiologiyası sosial davranış haqqında elm, əmək kollektivlə rində şəxsiyyətlər arası münasibətləri öyrənmək kimi, istehsal prosesində adamların ijtimai fəallıqlarını öyrənən elm kimi, əməyin ijtimai hadisə və ijtimai münasibətləri öyrənən elm kimi müxtəlif fikirlər söylənilmişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, əməyin sosiologiyasında öyrənən m əsələlər içərisində əsas yeri əmək münasibətləri vo əmək situasyası müəyyən edir. Beləki, işçilər arasında müəy yən əmək bölgüsü və əm ək kooperasiyası əsasında müvafiq dəyərlər və mənafelər baxımından sosial əmək münasibətləri yaranır, əməyin sosiologiyası nəzəriyyəsində sosial əmək mü nasibətlərinin düzgün dəqiq müəyyən edilməsi və düzgün başa düşülməsi mühüm əhəm iyyətə malikdir. Xüsusi sosioloci nəzəriyyə kimi əməyin sosiologiyasının predmeti əmək sferasında sosial əmək münasibətlərinin quruluşu və mexanizmi, eləjə də sosial prosesləri öyrənməkdən ibarətdir. Əməyin sosiologiyasının öyrəndiyi predmetin belə izah edilməsi müasir sosioloci nəzəriyyədə üstünlük təşkil edir. Məhz sosial əmək münasibətləri onların quruluşu və mexa nizmi, həmçinin sosial proseslər əməyin sosiologiyası elmində əsas yer tutur. Əmək münasibətlərinə özlüyündə 2 aspektdə baxıla bilər: funksional və sosioloci münasibətin funksional aspekti əmək prosesi iştirakçıları arasında baş verir və əmək bölgüsü və əmək kooperasiyasına əsaslanır. Bununla da işçi qüvvəsinin say nisbətinin qurulmasında, peşə ixrisas tərkibinin müəyyən edilməsində özünü göstərir. İşçilərin belə tərkibi məhsul istehsalına zəruri vaxt rnəsrəf- lənmiş, müəyyən növ məhsulların hazırlanmasının əmək tutu mu vasitəsilə müəyyən edilir. Bu məsələlər əməyin iqtisa diyyatı əməyin normallaşdırıİması və elmi təşkili vasitəsilə öy rənir. 136 Əməyin münasibətin sosioloci aspektində işçilərin və sosi al qrupların sosial vəziyyətləri, onların mənafeləri, əmək dav ranışı və dəyərlərindən ibarətdir. Əmək jəmiyyətin sistemilə yanaşı əsas sistemlərdən biri olduğuna görə əmək prosesi iştirakçıları arasında müxtəlif çoxsaylı sosial əmək münasibətləri yaranır və həyata keçirilir. İşçilərin əmək davranışı onların tələbatları mənafeləri, dəyərlik arentasiyaları habelə əmək situasiyaları təsiri ilə yaranır və formalaşır. Əməyin sosiologiyasında sosial qruplar, dəyərlər mənafe lər, sosial davranışlar əm əyə uyğunlaşma, sosial təşkiletmo əməyin stimullaşdırılması, əməyin motivləşdirilməsi, əmək kollektivinə rəhbərlik, kollektivin birliyi prosesi əmək fəaliy yətində yerdəyişmə m əsələləri dərindən öyrənilməlidir. §2. Elmi texniki tərəqqi və əməyin məzmunu Əmək prosesinin özündə, onun məzmunu və xarakterində baş verən dəyişikliklər əmək sferasında yaranan bütün sosial proseslərə: əməyin motivloşdirilməsinə, əmək uyğunlaşmasına, sosial nəzarətə, kollektivdaxili birliyə və s. təsir edir. Belə ki, avtomatlaşdırılmış istehsal prosesində işləyən fəhlələrin motivlərinin quruluşu mexanikləşdirilən əməklə məşğul olan fəhlələrin motivlərinin quruluşundan fərqlənir. Yüksək təhsil səviyyəli işçilərin əm əyə uyğunlaşma prosesi omoyin yüksok məzmunu olan sahələrdə daha müvəffəqiyyətli olur. Ona göro do bütün sosial proseslərə nisbətən əmək prosesi əsas, ilkin sosial proses olaraq qalır. İctimai əmək ən tam şəkildə «əməyin funksional məzmu nu» və «əməyin sosial-iqtisadi xarakteri» kateqoriyalarında açılır. «Əməyin məzmunu» məfhumunun köməyi ilə əməyin istehsalat texniki cəhəti açılır; «əməyin xarakteri» məfhumu nun köməyi ilə isə sosial-iqtisadi cəhəti açılır. 137 Yüklə 186,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|