zamanda Az
ərbaycan xalqını, onun aparıcı hissəsi olan türkləri
q
ədim İranın bu gün nə İslam dininə, nə də türklərin adət-
ənənələrinə, inamlarına uyğun olmayan həyat tərzi keçirən
xalqları ilə bağlamağın yanlış olduğunu söyləməklə
vurğulamaq istərdik ki, səma cismlərinin hərəkətini,
insanlardan, xalqlardan, dinl
ərdən asılı olmayan əbədi
prosesl
əri hansısa rəvayətlə kimlərəsə bağlamaq məntiqə uyğun
deyil.
Yuxarıda dünyanın bir çox xalqlarında odla, yazın
g
əlişilə, su ilə bağlı adətlərin, inamların, mərasimlərin
olduğunu qeyd etmişik. Bütün bunları Y.V. Çəmənzəminlidən
f
ərqli olaraq kimlərəsə bağlamaq fikrindən çox uzağıq. Təəssüf
ki, Ç
əmənzəminlinin bu sahədəki səyini bu gün də davam
etdir
ənlər, onu Azərbaycan xalqının zehninə yeritmək
ist
əyənlər var. İl başı bayramımızı, tonqalımızı “odu müqəddəs
sayanlarla”, xürr
əmilərlə bağlayanlar bununla bəzi dindar
müs
əlmanlarda insanlığın əbədi, dünyanın bir çox xalqlarının
milli bayramı olan bahar bayramına mənfi münasibət
yaradırlar.
T
əbii ki, bir fikri inkar edəndə, gərək öz mövqeyini
ortaya qoyasan,
əsaslandırasan. Bu baxımdan biz də xalqa zorla
yeridil
ən yanlışı niyə yanlış hesab etdiyimizi izah edirik.
Dörd ünsür - od, su, torpaq, hava madd
ənin özünüifadə
formasıdır. İnsanın varlığındakı bütün elementlər Yerdə var.
B
unları bilmək üçün heç də Zərdüştün “Avesta”sını oxumaq
lazım deyil. Müşahidəçi babalarımız Zərdüştsüz də bunları
d
ərk edirdilər. Zərdüşt sadəcə bu həqiqəti dərk edərək yazıya
köçürmüşdür. Elə tədqiqatçı F.İ. Qarkavenko da P.Qolbaxın
“Müq
əddəslər qalereyası” kitabına etdiyi əlavələrdə bunu
yazır: “Zoroastr (Zaratustra) – zərdüşt dini yaratdığı düşünülən
266
mifik peyğəmbərdir. Əslində isə bu din də xristianlıq kimi uzun
əsrlər boyu Orta Asiya xalqlarının qədim miflərini,
r
əvayətlərini, əfsanələrini özündə cəmləşdirərək yaranmışdır”
[137, s.327]. Bu dinin xarakterik öz
əllikləri: dünyada xeyir, şər
kimi iki başlanğıcın olması (şamanizmdə Tanrı (xeyir), Erlik
(şər), ağ şaman, qara şaman – G.Y.), oda sitayiş, ölülərin
yırtıcıların ixtiyarına verilməsidir. Ölülərin yırtıcıların
ixtiyarına verilməsi kimi dəfn adətinin tıva türklərində XX
əsrin 50-ci illərinə qədər qaldığı, sonradan obyektiv səbəbdən
aradan qalxdığı da məlumdur.
Bel
əliklə, insanın həyatında, bütün varlığında dörd
ü
nsürün rolunu dünyanın hər yerində yaşayan insanlar dərk
edirl
ər. Bu o demək deyil ki, onlar bu bilgiləri məhz
«Avesta»dan almışlar. O zamanlar, hətta əlifbanın olmadığı bir
vaxtda, oxumağı, yazmağı bilməyən xalqlar belə bu ünsürlərlə
bağlı miflər, rəvayətlər yaratmışlar. Sözügedən ünsürlərin hər
biri insanın yaranmasında eyni dərəcədə mühüm rola malikdir.
Lakin ç
ərşənbələrin hamısını xalq eyni səviyyədə keçirmir,
y
əni hamısına eyni münasibət göstərmir. Məsələn, Yalançı
ç
ərşənbə qeyd olunmursa, Xəbərçi çərşənbəyə sevinilirsə,
Ölüç
ərşənbəsində kədər hökm sürürsə, Axır çərşənbə böyük
ruh yüks
əkliyilə, şadyanalıqla, xüsusi hazırlıqlarla qeyd olunur.
Y
əni Axır çərşənbə digərlərindən tamamilə seçilir, Yalançı
ç
ərşənbə isə, qeyd etdiyimiz kimi, ümumiyyətlə keçirilmir.
Yalançı çərşənbəyə su, ya da başqa ünsürün adını verənlər
düşünmürlər ki, niyə suyun, ya da hansısa ünsürün adı verilən
bu ç
ərşənbə keçirilmir? Bu o demək deyil ki, insanın
yaranışında suyun, ya da birinci çərşənbəyə adı verilən digər
hansısa ünsürün rolu o qədər əhəmiyyətsizdir ki, onu qeyd
etm
əmək də olar. Yaxud da Axır Çərşənbəyə pərçim edilən
267
Yelin, ya hansısa digər ünsürün hansısa formasının (yel ünsür
deyil…) yeri o q
ədər önəmlidir ki, onu Axır çərşənbədə daha
böyük şadyanalıqla keçirmək lazımdır. Bu dolaşıqlığın səbəbi
el
ə çərşənbələrə dörd ünsürün adını verib həm özlərini, həm də
xalqı çaşdıran alimlərimizdir.
Ən doğrusunu isə xalq deyir: 1) Yalançı çərşənbə (əzəl);
2) X
əbərçi çərşənbə (cıdırçı, müjdəçi, muştuluqçu, küllü); 3)
Ölü ç
ərşənbəsi (Qara çərşənbə; 4) Axır çərşənbə. Yuxarıda
qeyd etdiyimiz kimi, b
əzi illərdə Novruz günü ilin, ayın Axır
ç
ərşənbəsi ilə üst-üstə düşür.
A.N
əbiyev Axır çərşənbəyə də aidiyyəti olmayan şeirlər,
n
əğmələr, ovsunlar daxil etmişdir. Bunlara “Qaranquş”
“n
əğməsi”ni misal göstərmək olar. Əslində bu bir “nəğmə”
deyil, türk xalqlarında quşların, heyvanların bala verərkən
öldürülm
əsinin, həm də qaranquş, alabaxta, bayquş… kimi
quşların ovlanmasının qarşısını almaq məqsədilə həmin
quşların dilindən oxunan qarğışdır:
Qaranquşam, qaranquş,
Qanadım ayrıc-ayrıc.
M
əni vuran xan oğlu
Qan qussun ovuc-ovuc… [26, s.52]
Y
əqin ki, heç oxucularımız da Axır çərşənbə günü, eləcə
d
ə şər qarışan vaxt belə qarğışı eşitmək istəməzlər. Axı həmin
gün qapı pusmasına gələnlər ola bilər, gərək hər yerdə, hər
evd
ə xoş sözlər, alqışlar səslənsin. Bu adəti folklorşünasımızın
bilm
əsi lazım idi...
Maraqlıdır ki, A.Nəbiyev su çərşənbəsi dediyi Yalançı
ç
ərşənbədə də “sübh tezdən gedib axar sudan – bulaqdan,
268
Dostları ilə paylaş: |