Узбекистон республикаси олий ва урта

Turt yil mobaynida kuchirilmasdan va aktiv shamollatilmasdan saqlangan bugdoy 
doni massasi yuqori katlamlari mikroflorasining o`zgarishi.
(Trisvyatskiy L.A. materiallari) 
Saqlash 
Yili 
Bakteriyalar miqdori, 1 g donda mingta 
Jami 
zamburug`lar, 1 g 
donda mingta 
jami 
 
jumladan 
E.herbicola 
spora hosil 
kiluvchi 
1-chi 
2-chi 
3-chi 
4-chi 
214 
160 
284 
780 
180 
120 
30 
- 
3 
3 
14 
12 
5,2 
18,0 
37,0 
118,0 
Donni uzok saqlash amaliyoti shuni ko`rsatadiki, ayrim xollarda uz-uzidan 
kizigan katlamlarda kana va unxur kungizlarning rivojlanishi kuzatilgan. 
7.8. Don massasining jipslashuvi. 
Don massasining okuvchanligini qisman yoki butunlay yukotishiga uning 
jipslashuvi deyiladi. Jipslashuv sabablaridan boglik holda okuvchanlik yukolishidan 
tashqari don massasining boshqa xususiyatlari, shuningdek uning sifati har o`zgarishi 
mumkin. 
Uzok vaktlar donni saqlash tajribasida jipslashuv xodisasi fakat elevator 
siloslarida kuzatiladi deb hisoblab kelingan. Ammo uzok vakt davomida omborlarda 
saqlangan don partiyalari holatini kuzatish shuni ko`rsatdiki, uncha baland bulmagan 
uyum (2...4 m)da saqlangan don har jipslashishi mumkin ekan. 
Don massasining jipslashish turlari va darajasi turlichadir. Jipslashishning 
yoppasiga va katlam hosil qilib paydo bulish turlari mavjuddir. Uz navbatida 
katlamsimon jipslashish uyumning yuqorigi, pastki yon qismlaridan yuzaga kelishi 
mumkin. 
7.9. Don massasining jipslashuv sabablari. 
Jipslashish jarayonini kuyidagi sabablar keltirib chikadi: 
1) don massasi yuqori kavatlarining ogirlik bosimi ostida pastki kavat donlari 
jipslashadi; 
2) ortikcha sovutish natijasida nam va xul donlar muzlab jipslashadi; 
3) uz-uzidan kizish natijasida jipslashish; 
4) don massasidagi ayrim fiziologik jarayonlarning rivojlanishi natijasida 
jipslashadi. 
Jipslashishning birinchi sababi fizikaviy sabab deb talkin qilinishi mumkin. 
Jipslashish elevator siloslarida kuzatiladi. Zichlashuv siloslarni tuldirish paytida ruy 

---

53 
bera boshlaydi va uning shakli, kundalang kesim ulchamlari va balandligidan 
(kundalang kesim yuzasi va balandligi kanchalik katta bulsa, zichlashuv har shuncha 
katta bo`ladi) boglik holda juda yuqori darajaga etishi mumkin. Bundan tashqari 
zichlashuv don turi va uni saqlash muddatidan har boglik: ogir don kamrok, pustlokli 
don esa ko`prok zichlashadi. 
Donning zichlashuvi harmadan ko`prok siloslarning pastki kavatlari va 
burchaklarida ruy beradi va bu erda ko`pincha guvalalar har hosil bo`ladi. 
Don massasi siloslarda ikki-uch yil kuzgatmasdan saqlansa, uni chikargandan 
sung silos devorining ichkari tomonlarida yaxlit yoki ayrim uyali ko`pkavatli kattik 
don katlamlari hosil bo`lib, ularni yukotish uchun mexanik ta`sirlar kullaniladi. 
Jipslashuv ko`pincha kichik okuvchanlikka ega bo`lgan nam va xul donlarni 
saqlashda yuz beradi. Bunaka don partiyalarini katta balandlikda saqlaganda pastki 
kavatlarda presslanish holatlari kuzatiladi. Bunda xatto aloxida donlarning shakli 
uzgaradi - ularda chukurchalar paydo bo`ladi. 
Jipslashuvning ikkinchi sababi - donning muzlashi - bu har fizikaviy tabiatga 
ega bo`lgan xususiyatidir. Kuzgalmas holatdagi (ombor yoki maxsus maydonchada) 
xul don massasi muzlashda mustaxkam katta harsang parchalarga aylanadi. 
Jipslashuvning uchinchi sababi - uz-uzidan kizish holatidir. Asosan don 
massasi uz-uzidan kizish jarayonida ko`prok jipslashadi. Uz-uzidan kizishning 
utishgan shakllarida donning okuvchanligi butunlay yukoladi va donlar uzaro 
elimlanib, yuqorigi katlamlarning ogirligi ta`sirida kuchli iskanjalanadilar. SHunday 
holatlar ma`lumki, xatto jipslashgan katta don harsanglari siloslardan lom yordamida 
sindirib olingan. 
Jipslashuvning turtinchi sababi - don massasidagi fiziologik jarayonlarning 
rivojlanishi. Uz-uzidan kizish jarayonida don strukturasining buzilishi okuvchanlik, 
jipslashuv va don massasining presslashishiga imkon beradi. Mikroorganizm, 
xashorat va kanalarning ta`siri ostida don kobigining strukturasi buziladi, qisman 
ichki tukimalar deformatsiyalanadi; donning hayot faoliyati har uning deformatsiyasi 
va buzilishiga imkon beradi. Ayniksa, bu holat donning kukarish vaktida sezilarli 
bo`ladi. 
Kaysi sabablarga ko`ra don massasi jipslashmasin uni uz vaktida oldini olish 
yoki yukotish zarur. Don massasi jipslashuvining dastlabki boskichidayok uni xech 
kanday maxsus kuch va harajatsiz normal holatga keltirish mumkin, buning uchun 
fakat uni boshqa joyga kuchirishgina kifoya. Bu narsa saqlashda don massasi kattik 
jipslashuvining oldini oladi.