Geoinformatika va geografik axborot tizimlari

Tadqiqotlar darajasi
Fazoviy qamrovi, kv.km
1. Global	10^8
2. Qit’a (kontinental)	10^7
3. Mintaqaviy	10^5─10^6
4. Submintaqaviy	10^3─ 10^4
5. Mahalliy (lokal)	10^2
6. Sohali	10─10^-2

Yer haqidagi fanlarda geotasvirlardan foydalanish tajribasi shundan dalolat bermoqdagi, hududiy jihatdan har bir ilmiy va amaliy tadqiqot darajasiga kartalar va suratlarning qandaydir optimal gradasiyali masshtablar to’g’ri keladi. Masalan, mayda masshtabli geotasvirlar tabiiy zonallikni kuzatish, yirik tog’ tizmalari va planetar tektonik tuzilmalarni o’rganish uchun qulay. O’rta masshtabli kartalar va suratlar qit’a va okeanologik hududlarni rayonlash, lineamentlar va yirik halqali tuzilmalarini tahlil qilishda qo’llaniladi, yirik masshtabli kartalar va aerofototasvirlarga qarab esa landshaftlarni, hududlarning mikrorelyefi va mikroiqlimini, alohida geologik tuzilmalarni o’rganish qulay. Odatda qaysi masshtabdan foydalaganda hudud va o’rganilayotgan obyektni eng to’liq qamrash mumkinligini, qanday kartalar, suratlar boshqa geotasvirlar generalizasiya, obzor va to’liqlik uchun eng qulay bo’lishini tadqiqotchining o’zi aniqlaydi. Bunda tadqiqotchi uchun u yoki bu masshtablarning an’anaviyligi va odatiyligi ham muhim ahamiyatga ega. Kartalar uchun masshtablar va tadqiqot ishlarining darajalari (nisbatlari) quyidagicha bo’ladi:

Global	1:60 000 000 – 1:10 000 000
Kontinental	1:15 000 000 – 1:1 000 000
Regional	1:2 500 000 – 1:200 000
Subregional	1:500 000 – 1:50 000
Mahalliy	1:100 000 – 1:5 000
Sohaviy (maxsus)	1:10 000 da yirik

Sxematik tarzda kartalar va fazoviy qamrov nisbatlari 12 rasmda keltirilgan.
Ba’zida berilgan masshtab chegaralaridan chiqib ketish ham mumkinligini hisobga olsak, grafik shaklida ishlatiladigan masshtablar diapazonining bosh regressiya chizig’iga nistaban deyarli bir tartibga kengaytiradigan polosa berilgan. Bu mintaqaviy darajali tadqiqotlarni yirik masshtabli kartografik manbalar bo’yicha olib borib, keyin natijalarni o’rta yoki hatto mayda masshtabli yakuniy kartada muvofiqlashtirish mumkin ekanini bildiradi. Bu yerda ko’p narsa tadqiqotning maqsadiga, hal etilayotgan vazifalarning xususiyatlariga, shuningdek, kartalarning mavzusi, turi va guruhiga ham bog’liq.
Kosmik suratlar uchun bunday umumlashtiruvlar quyidagi natijalarga olib keladi:

Global	1:100 000 000 – 1:20 000 000
Kontinental	1:50 000 000 – 1:5 000 000
Regional	1:10 000 000 – 1:1 000 000
Subregional	1:2 500 000 dan yirik

Mahalliy darajadagi tadqiqotlarda kosmik suratlardan kamroq foydalaniladi, maxsus darajada esa deyarli ishlatilmaydi. Grafik shaklidagi polosa masshtab intervallari kosmik tasvirlarning spektral diapazoni va ularni olish yo’llari bo’yicha anchagina farqlanishini bildiradi. Biroq shunga qaramay shunday qonuniyat yaqqol ko’zga tashlanadiki, tadqiqotlarning barcha bosqichlarida kosmik suratlar masshtablari kartalar masshtablaridan kamroq olinishi kerak, bunda eng kam farq global darajada kuzatiladi, keyingilarida esa karta va kosmik suratlar o’rtasidagi farqlar ortib boradi (12-rasm).
Aerosuratlar uchun boshqa qonuniyatlar xos. Ulardan global tadqiqotlarda foydalanilmaydi va juda kamdan-kam hollarda kontinental tadqiqotlarda qo’llaniladi. Qolgan hollarda nisbatlar quyidagicha:

Regional	1:100 000 – 1:20 000
Subregional	1:50 000 – 1:5 000
Mahalliy	1:10 000 – 1:1 000
Sohaviy	1:5 000 dan yirik