Geologiya kk

 

 

 

Ma`lumki,  ëg`inlarning  bir  qismi  er  yuzasida  yig`ilib,  dengizga  oqib  ketsa,  ikkinchi  qismi 

bug`lanib yana atmosferaga, uchinchi qismi er ostiga singib ketadi. Natijada atmosfera ëg`inlarining 

70% i dengizga quyilishi, 25% i bug`lanib, 5A i er ostiga singib ketishi aniqlangan. 

Er  osti  suvlarining  paydo  bwlishi.  Er  osti  suvlari  ëg`inlarning  er  pwstidagi  qum  va  toshlar 

orasiga  qisman  sizib  wtishi,  ya`ni  infil`tratsiya  ywli  bilan  hosil  bwladi.  Er  osti  suvlari  suv 

bug`larining sovib quyuqlashuvi, ya`ni kondensatsiya vositasi bilan ham paydo bwladi. 

Yuvenil suvlar. Yuvenil suvlar er qatlamlari ostidagi magmadan ajraluvchi mineralli issiq suv 

bug`larining  er  osti  suviga  aylanishidan  hosil  bwladi.  Yuvenil  suv  erning  chuqur  qatlamlarida  va 

tez-tez vulkan otilib turadigan wlkalarda kwp uchraydi. 

Umuman  olganda,  er  ostidagi,  er  ustidagi  suvlar  va  atmosfera  ëg`inlari  wrtasida  er  osti 

suvlarining  kirim  va  chiqimini  ifodalovchi  hamda  er  osti  suvlar  balansiga  sabab  bwluvchi  wzaro 

almashinish ham bor. 

Er  osti  suvlari  tog`  jinslari  orasida  har  xil  fizik  va  ximik  holatda  bwladi.  Yuqorida  baën 

qilingan  er  osti  suvlaridan  tashqari,  qoldiq  ëki  relikt  suvlar  ham  bor.  Bu  er  osti  suvlari  qadimgi 

geologik davrlarda darë, dengiz, kwl swvlari chwkindi jinslari orasida turib qolishidan hosil bwladi. 

sintetik (grekcha - S8ng3n858k9s - bir vaqtda hosil bwlish demakdir) er osti suvlari - dengiz 

ëtqiziqlari  twplanganda  ular  orasida  birgalashib  twplanib  qoolgan  er  osti  suvlaridir.  Diagenez 

protsessi antijasida sizib wtgan suvning bir qismi siqilib chiqib ketadi, ikkinchi qismi esa ëtqiziqlar 

orasida  saqlanib  qoladi.  Epigenetik  (grekcha  -  3r8  -  swng,  g3n3s8s  -  hosil  bwlish  demak)  er  osti 

suvlari  -  tog`  jinslari  vujudga  kelgandan  swng  kwldan  ëki  dengizdan  sizib  wtgan  suvlardan  hosil 

bwladi. 

Suv  wtkazmaydigan  va  suv  wtkazadigan  tog`  jinslari.  Hamma  jinslar  suvni  bir  xil 

wtkazamavermaydi.  Ma`lumki,  qum  suvni  juda  tez  wtkazadi,  gil  esa  deyarli  wtkazmaydi,  ana 

shunga  kwra  qatlamli  va  yaxlit  jinslar  har  xil  chwkindilar  yig`indisidan  iborat  bwlib, 

donachalarning katta-kichikligi, miqdori, joylashuviga qarab bir jins ikkinchi jinsdan farq qiladi. 

Tog`  jinslarining  suv  wtkazishi  ëki  wtkazmasligi  ularning  g`ovakli  ëki  serdaz  bwlishiga 

bog`liqdir. “ovaq jins deb, olingan jins namunasidagi g`ovaklar hajmining shu namunaning hajmiga 

bwlgan nisbatiga iytiladi. Bu mana bunday ifodalanadi: 

n

vn

v

=

             ëki 

n

vn

v

=

=

100%

. 

Bu erda v

n

 = jins namunasidagi bwshliq hajmi, n - jinsning g`ovakliligi, v - jinsning umumiy 

hajmi. 

Er  osti  suvlarining  klassifikatsiyasi.  Er  osti  suvlarini  tiplarga  ajratishda  ularning  paydo 

bwlishi, er ostida ëtish holati, tarkibi va gidravli (suv bosimi) holati kabi belgilariga e`tibor beradi. 

Er osti shairotiga do bwlish sharoitiga (er qatlamlarida uchrashadi) qarab uch xil bwladi: yuza 

suvlar, grunt (sizot) suvlar, bosimli ëki artezian suvlari. 

Yuza  suv  gruppasiga  kiruvchi  er  osti  suvlari  er  qatlamlari  orasida  katta  maydonni  ishg`ol 

qilmaydi. Yuza suvlar suv shimiluvchi qatlamlar orasidagi gil ëki soz tuproq ustida twplanib qoladi. 

Yuza  suvlar  grunt  suvidan  xuddi  shu  xususiyati  bilan  farq  qiladi.  Birinchi,  suv  wtkazmaydigan 

qatlamdan  ancha  yuqorida  vujudga  kelganligi  uchun  bu  suv  yuza  suvlar  dep  ataladi.  Yuza  suvlar 

twplanuvchi qatlamning qalnligi 2-3 m dan oshmaydi. 

---

 

 

 

Er  osti  suvlari  kwpincha  chuchuk  bwladi,  ulardan  aholini  suv  bilan  ta`minlash  maqsadida 

dashtlarda va chwllarda foydalaniladi. 

Er  osti  suvlarining  harakati.  Yuza  va  boshqa  er  osti  suvlari  darë,  ariq  va  boshqalarga 

qaraganda  ancha  sekin  harakatlanadi.  Chunki  er  osti  suvlari  jinslar  orasidan  sizib  wtib  boradi.  Er 

osti    suvlari  gorizontal  holda  bwlmaydi.  Ular  kwpincha  nishab  tomonga  qarab  oqadi.  Rel`efning 

bunday joylaridan er osti suvlari buloq ëki siljiq suv tarzida chiqib turadi. 

Er  osti  suvlari  jinslar  orasidan  wtib  turadi.  Er  osti  suvlarining  harakat  tezligi  jinsning  suv 

wtkazuvchanligiga  va  er  osti  suvinin  saqlovchi  qiyaliliga  bog`liqdir.  Bu  quyidagi  formulada 

ifodalanadi: 

V

R

h

e

=

.

 

Bu erda V - oqim tezligi; k - jinsdan twxtovsiz wtuvchi suvning tezligi ëki sizish koeffitsienti; 

h - bir nuqtadagi suvning ikkinchi nuqtadagi suvdan balandligi; e-ikki nuqta orasidagi masofa. 

Artezian  suvlari.  Bosimli  suv  odatda  maxsus  strukturali  erlarda  uchraydi.  Masalan,  ular  er 

qatlamlarining tektonik protsess natijasida bukilib sinklinal shakl olgan strukturalarda hosil bwladi. 

Bundan tashqari, artezian suvlar monoklinal va tektonik er ëriqlarida ham paydo bwladi. 

Sinklinallarda  ikki  suv  wtkazmaydigan  qatlam  orasidagi  suv  wtkazuvchi  qatlamga  kwp  suv 

twplanishidan  artezian  suvi  hosil  bwladi.  Artezian  suvining  hosil  bwlishi  uchun  suv  wtkazuvchi 

qatlamning  er  betiga  chiqqan  qismi  shu  qatlamning  er  ostidagi  ëtish  holatiga  nisbatan  balandda 

bwlishi shart. 

Sinklinal  qatlamlarda  hosil  bwlgan  er  osti  suvini  parmalar  bilan  qazilganda  ikkita  suv 

wtkazmaydigan  qatlam  orasidagi  suv  otilib  chiqadi.  Ba`zan  artezian  suvlari  tektonika  natijasida  er 

ërilishi bilan suv saqlovchi qatlamning sinib pastga ëki yuqoriga swrilishidan ham hosil bwladi. Bu 

hol monoklinal va sinklinal strukturalarning buzilishi natijasida rwy beradi. 

Er  qatlamlari  orasidagi  suvlar  tarkibida  erigan  moddalarning  miqdori  juda  xilma-xildir. 

Tabiattagi hamma er osti suvlari minerallanishi jihatidan twrtta katta gruppaga bwlinadi: 

1. Chuchuk suv, umumiy minerallanishi 1 g/l gacha; 

2. Shwrroq .................................1 dan 10 g/l gacha; 

3. Shwr ......................................10 dan 50g/l gacha; 

4. Wta shwr - juda kwp minerallashgan suv, umumiy minerallanishi 50 g/l dan kwp (200-300 

g/l  gacha).  Yuqorida  kwrsatilgan  gruppalar  er  osti  suvlarining  minerallanishi  bir  me`ërda 

bwlmasligini  kwrsatadi.  1  litrida  1  gramm  tuz  bwlgan  er  osti  suvi  ichish  uchun  yaroqli  deb 

hisoblanadi. 

Er  osti  suvlarida  har  xil  moddalar  birikmasidan  iborat  ximiyaviy  elementlar  bwladi. 

Ximiyaviy  element  va  birikmalardan  kwproq  CI,  SO

4

,  NSO

3

,  Na,  Ca,  Mg,  ba`zan  NH

4

%

3

  va  Mn 

uchraydi. Gazlardan esa suvda erigan holatda C9

2

, kamdan-kam H

2

S uchraydi. 

Er  osti  suvlarining  geologik  ishi.  Tog`  jinslari  orasidan  sekin-asta  wtib  boradigan  suv  sust 

harakatlanishiga  qaramay,  har  qalay  ma`lum  darajada  va  ancha  sezilarli  geologik  ish  bajaradi;  er 

osti suvlarining erituvchanligi orqali olib boradigan ximiyaviy ishi ayniqsa kuchlidir. 

Tog`  jinslari  orqali  sizilib  wtaëtgan  suvlarning  mayda  mineral  zarrachalar  va  suvda  erigan 

jinslarni  wzi  bilan  eritib  olib  ketishiga  suffoziya  deyiladi.  Suffoziya  protsessi  natijasida  er  betida 

---