Geologiya kk

 

 

 

turli  xil  chuqurliklar  hosil  bwladi.  Bir  litr  er  osti  suvida  300  grammagacha  har  xil  erigan  tuzlar 

bwladi.  Er  osti  suvlarining  tog`  jinslari  tarkibidagi  birikmalarni  eritib  olib  ketishiga  ishqorlanish 

deyiladi.  Tog`  jinslari  orasidagi  tosh  tuzi  eriydi,  agar  suv  temperaturasi  normal  holda  bwlsa,  tosh 

tuzi  35%  ga  qadar  eriydi,  shuning  uchun  tosh  tuzi  konlari  faqat  suv  wtib,  yuvilib  ketmaydigan 

qatlamlardagina  saqlanib  qolishi  mumkin.  Shuningdek,  gips  va  angidrid  ham  suvda  ancha  yaxshi 

eriydi. 

Ohaktondagi  vannalar  va  voronkalar  tagida  ëriq  hamda  kanallarni  uchratish  mumkin;  bular 

ponorlar deb ataladi. 

Suvda eruvchan tog` jinslari (ohaktosh, dolomit, gips, qisman tuz, bwr)ning er osti (qisman er 

usti)  suvlari  ta`sirida  erib  ketishidan  hosil  bwlgan  xilma-xil  rel`ef  shakllari  karst  rel`efini  hosil 

qiladi. Karst rel`efi wziga xos rel`ef shakllaridan: karrlar, voronkalar, quduqsimon chuqurliklar, er 

osti  g`orlari  va  ywlaklari,  karst  kotlovinalari  va  boshqlardan  iborat.  Karst  rel`efi  shakllarining 

vujudga  kelishi  uchun  kwpincha  eruvchan  jinslarning  bwlishigina  kifoya  qilmaydi.  Karst  rel`efi 

hosil  bwlishida  tog`  jinsi  qatlamlarida  suv  wtishi  mumkin  bwlgan  ëriqlarning  bwlishi,  joyning 

nishabi, karst paydo bwladigan jinslarning qalinligi, grunt suvlari sathining past ëki yuqori ekanligi 

muhim ahamiyatga egadir. 

Er bwshliqlaridan va darzlaridan shimilib wtgan suvlar wzi bilan birga eritmalarni olib ketadi 

va  g`orlarda  yuqoridan  pastga  osilib  turuvchi  sumalaklarni  hsil  qiladi.  Suv  bilan  birga  twyingan 

ohak  ëki  boshqa  xil  eritmalar  g`or  shipidan  chakillab  tomib  stalaktitni  vujudga  keltiradi,  ayni  bir 

vaqtda g`or tagidan yuqoriga wsib chiqqan ohak sumalak stalagmit deb ataladi. 

Surilmalar  rel`efdagi,  ayniqsa  yirik  darë  va  dengiz  sohilidagi  wzgarishlar  er  osti  suvlarining 

ishi  bilan  juda  bog`liqdir.  Er  osti  suvlari  kwpincha  yumshoq  tub  jinsli  nihoyatda  katta  er 

qatlamlarining  bir  joydan  ikkinchi  joyga  surilishiga  olib  keladi.  Erning  siljishi  sekin  ëki  juda  tez 

rwy  berishi  mumkin.  Er  siljishi  orqasida  tuproqda  ëriqlar  paydo  bwladi,  haydalgan  erlar  zarar 

kwradi, bog`lar nobud bwladi, uylar buzilib ketadi ëki qishayib qoladi. 

Wrta  Osië  tog`lari  ësh  tog`lardir,  bu  tog`larning  ustki  qatlami  neogen  va  antropogen  jinslari 

qatlami  bilan  qoplangan,  shu  sababdan  bunday  joylarda  ostki  -  paleozoy  qatlamlari  ustidagi  yuza 

qatlam osongina siljiydi. 

Surilishni vujudga keltiradigan sabablar: 1) er osti suvlarining er yuzasiga yaqin bwlishi; 2) er 

qatlamidagi suvli gorizontning darë ëki jar wzanidan yuqori bwlishi va er ostida aylanib yurgan suv 

jins  qatlamini  kesib  wtishi;  3)  qatlamning  salgina  bwlsa  ham  wzanga  qiya  bwlishi;  4)  tosh-tuproq 

twplab  ëki  biron  katta  inshoot  qurish,  uzoq  vaqt  ëmg`ir  ëki  qor  erishi;  ë  esa  sun`iy  suv  bostirish 

natijasida tupoqni haddan tashqari twyinib ketishi; 5) tuproqning bwkib qolishi, ulardagi zarrachalar 

ulanishining kamayishidan iborat. 

Er osti suvlari eng muhim geologik  agentlardan  biridirki, quruvchilar u bilan hisoblamasdan 

iloji  ywq.  Quruvchilar  siljiydigan  erlarda,  sersuv  gilli  qatlamda,  torf  ustida,  botqoqliklarda,  gipsli 

jinslar  va  shunga  wxshash  bwsh  grunt  ustida  bino  quradigan  bwlsalar,  bino  kwriladigan  erning 

asosini mustahkamlaydilar. 

 

LEKTsIYa 13 

---

 

 

 

 

MUZLIQLARDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI 

 

REJE: 

 

1. Muzliqlar ha`m olardin` energiya da`rekleri 

2. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari, tipleri ha`m qozg`alisi 

3. Muzliqlardin` basli geologiyaliq jumisi ha`m qatlamlari 

 

Muzliqlar-bul  atmosferaliq    jauin-  shashin  ha`m  onin  katiu  formalarinan,  uzak  jillar 

dauaminda ka`liplesiwinen kelip  shig`atug`in  ha`reketke iye bolip, ol ko`binese qatti atmosferaliq 

jawin shashin saldarindag`i muzdin toplaniw formasi. Muzliqlar ko`binese taw muzliqlarina  ha`m  

materik  muzliqlarina bolinedi. Muzliqlardin`  jaylasiw  oblastlari  kriosfera dep ataladi. 

Muzliqlar  jer  sharinin`  ha`zir  uliwma  16    min`    km.kv    maydandi    iyeleydi.  Izertlewlerge 

karag`anda  muzliqlardin`  qalin`lig`i  Antarktida  85  m.,    polyarli  oblastlarda  34  m.,  biyik  tawli 

oblaslarda  0,5-5m.    Wliwma  muzlardin`  suw  mug`dari    27  mln    kub.m.    Eger    barliq  muzliqlar  

erise, onda   du`n`ya okean qa`ddi 66,6  m ge ko`teriledi.  Usi waqitqa shekem  jer sharinda 4 ret 

muzliq da`wiri bolg`an 

1. Protereozoy da`wirinde Arka Atlantikada 

2. Tas ko`mir da`wirinde Afrikada,  qubla Amerikada, Avstraliyada. 

3. Perm`, Trias da`wirinde qubla jer sharinda 

4. To`rtlik dawirinde uliwma maydaninin` 50-100 mln. km.kv. ko`lemin iyeledi. 

 

                 Muzliqlardin`  payda boliw jag`dayi 

1.  Atmosferaliq    qatti    jawin    shashinnin  jer  betine  kop  jawiwi  ha`m  oz  waqitda  erip 

ulgermewi. 

2. Ku`n nurinin jer sharina birdey tarqalmawi 

 

Muzliqlar ozi ha`reketi boyinsha geologiya jumisi q ke bolinedi. 

1. Buziwshi 

2. Tasiwshi 

3. Jiynawshi 

 

               Ma`n`gi muzliq zonalari ha`m ondag`i 

                    geologiyaliq protsessler. 

 Ma`ngi  muzliq    rayonlari    kop    min`lag`an    jillar  burin  suwiq  klimat  jag`dayinda  payda 

bolip.  ol ha`r qiyli teren`liktegi ma`n`gi qatiw jag`dayindag`i  taw  jinisi  atmosferaliq qatti jawin 

shashim  ha`m  uliwma  temperatura  da`rejesi  o  den  anag`urlim  tomen  stat`yalarinda  p/b.    Ma`ngi 

muzliqlar  ozine  ta`n  taw  jinislarin  payda  etip  olar  biriktiriwshi  taza  suw  formalarin  payda  etedi. 

---