Gimnastika va uni

Empirizm —
yunonchadan taijim a qilinganda, falsafiy ta ’lim m a’nosini bildiradi 
(m ashqlarning nafaqat, k u ch n i rivojlantirish, tarbiyalash xususiyailarini inkor 
eiish yoki tan olish).

---

XIX asr oxirlarida ilmiy asoslangan quyidagi dastlabki tizim lar: 
Rossiyada P. F. Lesgaft (1837—1909) tizim i, Fransiyada fiziolog va 
pedagog J. Demeni (1850—1917) tizim i paydo bo‘la boshlaydi. 
Birinchi Jahon urushi yiUarida J. D em en i jism oniy tarbiyaga o id
asar e ’lon qiladi. 0 ‘z asarida mashqlarni statik emas, balki din am ik
bo‘lishi, to ‘la am plitudada bajariiishi, shaklan nafis bo'lishi kerak, 
deb hisoblagan. Mashq bajarish ja ra y o n id a ishtirok q ilm ag an
mushaklar bocshashib turishi kerak, deb qayd qilgan. Bu gim nastika 
taraqqiyotida yangi qadam bo‘ldi.
D em eni taklif qilgan m ashqlar gim nastikani ancha boyitdi. 
Demeni salomatlikni mustahkamlashni, gavda tuzilishi va harakat- 
larning nafisligiga erishishni, kishining chaqqorUigi va irodaviy 
tuyg'ularini rivojlantirish — jism oniy tarbiyaning vazifalaridir, d eb
hisoblagan. Lining shogirdlaridan biri J. Eber jism oniy tarbiyaning 
«tabiiy uslubi*m tak lif qildi. Bu ta k lif aslida h a rb iy -a m a liy
gimnastikaning yanada rivojlantirilishi b o ‘lgan edi.
XIX 
asr oxirlari va XX asr boshlarida gimnastikaning yangi 
turlari paydo b o ‘ladi. Jumladan, badiiy va ritm ik gim nastikaning 
yangi turlari tashkil topadi, tibbiyotning sohalaridan biri b o ‘lgan 
davolashgimnastikasi, ko‘proq gigiyenik yo‘nalishdabo‘lgan shaxsiy 
gimnastika tizim i (Myullerning «M ening tizimim», Sandovning 
gantellar gimnastikasi, Porshek, A noxinning shaxsiy gim nastika 
tizimi va h.k.) keng qo‘llaniladi.
2.4. O ktabr inqilobidan oldingi R ossiyada gimnastika
G im nastika shakllari Rossiya xalqlari turm ushida, shu ju m ­
ladan, Turkiston xalqlari hayotida ham uzoq vaqtlardan beri mavjud 
b o ‘lgan. Bayram shodiyonalariga, qiziqchilarga ak ro b atlarning 
chiqishlari ham qo‘shilib ketgan. M arkaziy Osiyoda dorbozlar o ‘z 
chiqishlarida gimnastik mashqlardan foydalanib kelishgan. Ko‘pgina 
polvonlar kurashga tushish oldidan m ushaklarning chigilini yechish 
vositasi sifatida yengilroq toshlar bilan bajariladigan m ashqlardan 
foydalangan. Deyarli barcha millat vakillari ot minish va ch av a n - 
dozlikni yaxshi ko‘rgan.
M ashhur harbiy sarkardalar (T e m u r M alik, A m ir T e m u r, 
Bobur) tayyorgarlik darajasini oshirishga intilishgan. Bu gim nastika­
ning taraqqiy etishiga turtki b o ‘ldi. Ulug* jahongir Am ir T e m u r 
o ‘z qo‘shinlarini harbiy yurishlarga tayyorlashda to ‘siqlarni zabt 
etish, qilichbozlik, nayzabozlik, narv on lar bilan qal’alarni zab t

---

etish, chopib ketayo tg an ot ustida turli gim nastik m ashqiarni 
bajarish majburiy b o ‘lgan, shuningdek, suzish va boshqa gimnastik 
m ashqiarni qo‘llagan. Bu m ashqlar navkarlami jism onan barkamol 
b o ‘lishida katta samara bergan.
Rossiya tarixida h a m q o ‘shinlam ing jism oniy tayyorgarlik 
ko'rishiga Pyotr I davridayoq asos solingan edi. Pyotr I tashkil etgan 
va keyinchalik gvardiyachi polkJarga (Semyonovskiy va Preobra- 
jenskiy polklari) aylangan «ermak» polklarida askarlar to'siqlardan 
o ‘tishga hamda boshqa haibiy ko'nikma va malakalami egallab olishga 
o'rgatish m aqsadida turli jism oniy mashqlar qoUlanilgan. Pyotr I 
n in g fa rm o y ish ig a k o 'r a , g im n a stik a h a rb iy -d e n g iz o £quv 
m askanlarida joriy qilingan. Atoqli rus sarkardalari A. Rumyansev, 
A. Suvorov, adm iral F. U shakov va boshqalar rus qo‘shinIarining 
jism oniy tayyorgarlik tizim in i takom illashtirishga k o ‘p e ’tibor 
berishgan.
A. V. Suvorov (1730— 1800) o ‘z harbiy-jismoniy tayyorgarlik 
tizim ini yaratib, unga harbiy-dala gimnastikasi, ertalabki gim nas­
tika, chiniqish m ashqiarini asos qilib olgan edi. Shu maqsadda 
yugurish, suzish, to ‘siqlardan o'tish, har xil buyum larni joydan 
joyga tashish, nayzabozlik janglari qo'llanilar edi. A. V. Suvorov 
a n ’analarini M 1. K utuzov davom ettirdi.
C ho r Rossiyasi arm iyasida jism oniy tayyorgarlik asoslarini 
ishlab chiqishda M . I. Dragomirovning (1830— 1915) xizmatlari 
katta. U qo‘shinlarga ta 'lim berishning suvorovcha tizimini toldirib, 
h ar xil q o ‘shin tu rlari u ch u n jism oniy tayyorgarlik vazifalarini 
belgiiab berdi, q o ‘sh in d a o ‘tkaziIadigan gim nastika m ashg‘ulotlari 
uslubiyatini ishlab chiqdi. Quruqlikdagi va dengiz qo'shinlari uchun 
maxsus jism oniy tayyorgarlik q o ‘llanmasini yaratishda P. F. Lesgaft 
ham ishtirok etdi. Bu hoi q o ‘llanmaning ilmiy asoslanishiga va uning 
uzoq vaqt o ‘zgarm ay qolishida ijobiy rol o'ynadi. Keyinchalik rus 
q o ‘shinida gim nastika jihozlarida bajariladigan mashqlarga ko‘proq 
aham iyat berila boshiadi. 1910-yildan boshlab esa gimnastikaning 
«lochinlar tizimi» jism oniy tarbiyaga asos qilib olindi.
Davlat to ‘ntarilishiga qadar, o ‘quv m askanlarida turli tizim - 
lardan olingan g im nastika m ashg‘u!otlari o ‘qitilar edi.
Rossiyada gim nastika taraqqiyotida mashhur anatom va pedagog 
olim P. F. Lesgaft m u h im o ‘rin egalladi. U 1875-yilda bir qancha 
G 'arbiy Yevropa m am lakatlarida bo‘lib, shu mamlakatlarda jismoniy 
tarbiya qanday yo‘lga qo‘yiiganligi bilantanishdi. 1880-yilda P.P. Les- 
gaftning «G ‘arbiy Y evropa m amlakatlarida gim nastika o'qituvchi-

---

larini tayyorlash» kitobi chop etildi. U nda gimnastika tizim lariga 
ta’rif berilgan va bu tizimlarning ilm iy jih atd an asossiz ekanligi 
ta ’kidiangan edi.
P.F. Lesgaft maktab yoshidagi bolalarga gimnastika negizida 
jismoniy ta ’lim berish tizimini ishlab chiqdi, bunda u gigiyenik 
vazifaiarni emas, balki pedagogik vazifalami nazardatutdi. P.F. Lesgaft 
eng kam kuch sarflab, bolalar va o ‘sm irlarni mum kin q adar tez 
gavdasini boshqarishga o‘rgatish m uh im , deb hisoblagan. B uning 
uchun ular murabbiyga oddiygina taqlid qilmay, o ‘z harakatlarini 
anglay bilishlari kerak edi.
P.F. Lesgaft «xususiy usullar»ni, ya’ni harakat san’atini ixtisosi 
ravishida o ‘rgatishga qarshi b o ‘lgan. Shunga asosan, u gim nastika 
jihozlaridagi mashqlarni, akrobatik mashqlarni shug‘ullanuvchiiarga 
«jismoniy tarbiyada m a’lum ot bera olm aydi», deb rad etgan edi. 
P.F. Lesgaftning bunday keskin fikr bildirishi ko‘p jihatdan o ‘sha 
davrdagi sport gimnastikasining m azm uni va takom illashm agan 
uslublari bilan bog‘liq bo‘lgan.
P. F. Lesgaftning jismoniy tarbiya fani oídidagi xizmati shundaki, 
u birinchi bo‘lib bolalarni jismoniy tarbiyalashning ilmiy asoslangan 
tizim ini ishlab chiqdi, bu esa sobiq Ittifoqda jism oniy tarbiya 
nazariyasi va amaliyotining taraqqiy etishiga ancha ta ’sir k o ‘rsatdi.
XIX 
asr oxirida sport gim nastikasining rivoj topishi xalqaro 
sport aloqalarining rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ldi.