464
yürütme komitesi haberleri)” adlı gazete çıkarılmıştır. 24 Mart 1920 tarihinde
“Krasnıy Amudarinets (Kızıl Amuderya)” gazetesi yayın hayatına başlamıştır. Bu
gazetenin adı sonraları “Amudarinskaya Jizn (Amuderya Hayatı)” olarak değişmiştir.
1924 yılına kadar yayın hayatına devam eden bu gazete 1924 yılında kapanmıştır. 28
Nisan 1923 tarihinden 1924 yılına kadar Özbekçe yayımlanan “Dehkan Tovuşi”
gazetesi çıkmıştır.
989
Daha çok Sovyet hükûmetinin fikirlerini ön planda tutan bu
gazete Karakalpakistan’ın sağ yakalarında çıkmıştır. Karakalpakistan’ın sol
yakalarında ise 7 Mart 1920 tarihinden itibaren Hive merkezli olarak Özbekçe
yayımlanan “İnkılâp Güneşi” gazetesi çıkmıştır. Sovyetler her ne kadar halkın
kültürel hayatına hâkim olma çabalarını yoğun olarak sürdürmüşlerse de
Karakalpaklar ve Özbekler kendi kültürel değerlerine sahip çıkmışlardır. Z. Velidi
Togan, 1920 yılında Çimbay şehrinde bulunduğu dönemde Özbekler ve
Karakalpaklar arasında yüksek bir kültürel gelişimin olduğunu belirtmiştir.
990
Karakalpaklar kendi dillerinde kitap ve gazete okumaya ancak özerk bölgeye
dönüşmeleriyle başlayabilmişlerdir. Karakalpakistan’da Karakalpakça ilk gazete
1924 yılında “Birinşi Adım (İlk Adım)” adıyla Törtkül’de ve “Erkin Karakalpak”
adıyla Hocaeli’de yayımlanmıştır. Bu iki gazete 18 Kasım 1924 yılında birleşmiş ve
“Erkin Karakalpak” adıyla yayın hayatını sürdürmüştür. Bu gazetenin ismi ileriki
dönemlerde “Miynetkeş Karakalpak (Emekçi Karakalpak)”, “Kızıl Karakalpakistan”
ve “Sovyet Karakalpakistanı” olmuştur. Karakalpakistan’da ilk Rusça gazete ise
1919 yılında “Trudovoy Karakalpak (Emekçi Karakalpak)” adıyla çıkmıştır. Bu
gazetenin adı sonra “Sovyetskaya Karakalpakiya” olmuştur. 1919 yılında ayrıca
“Karakalpak Komsomolları (Karakalpak Komünist Gençliği)” gazetesi de çıkmıştır.
1932 yılında “Jetkinşek (Yetişkin)” gazetesi çıkmaya başlamıştır. Ulusal gazetelerin
yanında yerel gazeteler de Sovyet rejiminin yerleşmesine hizmet etmiştir. 1939
yılında ise dergiler yayımlanmıştır. 1929 yılında Karakalpakistan devlet yayın evi
açılmıştır. Bu yayın evi 1931 yılında gazete, dergi ve kitap yayın evi olmuştur. 1990
yılında ise adı bilim yayın evi olarak değişmiştir. Sovyetler Birliği döneminde
uygulanan siyaset gereğince 1931 yılından itibaren Karakalpakistan Özerk
989
İ. A. Semenov, “O zarojdenii karakalpakskoy sovetskoy peçati” (Karakalpak Sovyet Basınının
Doğması Hakkında), Karakalpakstan Vestnik, No:4, Nökis 1997, s. 60–62.
990
Z. V. Togan, Bugünkü Türk İli, s. 33.
465
Cumhuriyeti’nde yayımlanan bütün gazete ve dergiler tamamıyla Latince
yayımlanmaya başlamıştır. 1933 yılında da Latinceye geçiş tamamlanmıştır.
991
Sovyet Karakalpakistan hükûmeti, İkinci Dünya Savaşı yıllarında cephe
gerisinde halkı yanına çekmek ve insanları savaşmaya teşvik etmek için basın ve
yayını kullanmıştır. Örneğin 3 Mayıs 1943 tarihinde bir karar alarak Karakalpak
yazarlardan cephede savaşan Karakalpakların kahramanlıklarıyla ilgili yeni eserler
yazmalarını istemiştir. Basın ve yayın yoluyla da insanların savaşma isteğini
artırmayı amaçlamıştır. Bunda da büyük oranda başarılı olmuştur.
Resim 97: Erkin Karakalpak Gazetesi’nin 1924 yılındaki ilk baskısının başlığından
görünüm. (Kaynak. J. Urumbayev, Oçerki istorii şkol, s. 308.)
1930–1931 yılları arasında Karakalpakça radyo yayınına başlanmıştır. 16
Nisan 1932 tarihinde ise Törtkül radyosu yayına başlamıştır. 1933 yılından itibaren
radyolarda Karakalpak şarkı ve türküleri ile şiirleri okunmuştur. Fakat halkın
radyoya sahip olmaması bu tür faaliyetlerin sadece zengin ve yönetici kesim
tarafından dinlenmesini sağlayabilmiştir. İkinci Dünya Savaşı yıllarında radyo
yayınları sayesinde savaşın gidişatından haberdar olunmuştur. Radyo yayınları
nedeniyle bazı insanlar askerlikten kaçmışlar ve devlete karşı gelmişlerdir. Bu
nedenle de savaştan sonraki dönemlerde radyo yayınlarına kısıtlama getirilmiştir. 5
Kasım 1964 tarihinden itibaren Nökis’te televizyon stüdyosu kurulmuştur.
Karakalpakça ve Rusça yapılan televizyon yayınları sayesinde kültürel ve siyasî
991
N. İ. Moskovkin, ayn. esr., s. 49–50.
466
hayatta da önemli hareketlilikler yaşanmıştır. İlk yıllarda televizyon Nökis, Tahiataş
ve Hocaeli şehirlerinde izlenebilmiştir. Karakalpaklarda televizyon olmaması da
izlenme oranını düşürmüştür. 1970 yılından itibaren halk arasında televizyon izleme
oranı da artmıştır. Çünkü evlere televizyon alınmaya başlanmıştır. 1970 yılından
itibaren Moskova ve Taşkent’ten alınan programlar Karakalpakistan televizyonunda
yayınlanmıştır.
Sovyet hükûmeti döneminde açılan radyo, televizyon, kütüphane, çay evi,
kitaplık, sinema, tiyatro vb. her şey sıkı bir denetim altında tutulmuştur. Bütün
sunumlarda Marks ve Lenin’in fikirlerinden bahsedilmiştir. Bu kurala uymayan
eserler yasaklanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra halkın üzerindeki baskı daha
da artmıştır. Sovyet hükûmeti halkın önderlerini Alman iş birlikçiliğiyle suçlamış ve
cezalandırmıştır. Din tamamen yasaklanmış ve Sovyet anayasası hiçbir şekilde
uygulanmamıştır.
Sovyetlerin yıkılmasından sonra Karakalpakistan’ın ve Özbekistan’ın
bağımsızlığının pekiştirilmesinde ve demokratikleşme çabalarının halka
anlatılmasında radyo, televizyon, basımevleri vb. basın kuruluşlarının büyük rolü
olmuştur. Karakalpakistan hükûmeti basına verdiği önemden dolayı yeni basın
yasasını kabul etmiştir. 1990 yılında Karakalpakistan’da Bilim Basımevi
kurulmuştur. Bu basımevi devlete bağlıdır. Devlet kitaplarının çoğu burada
basılmaktadır. 1990 yılından önce sadece Karakalpakistan Basımevi hizmet etmekte
iken bağımsızlıktan sonra Bilim Basımevi de kurulmuştur.
992
1990 yılında
“Amuderya”, “Agitator Bloknotı (Agitator defteri)” ve “Vestnik” dergileri
çıkmıştır.
993
Karakalpakistan’da bilimsel ve sanatsal içerikli Amuderya, Aral Kızları,
Bilimler Akademisi Habercisi, Karakalpakistan Muallimi vb. dergiler yayındadır.
Gazeteler ise Erkin Karakalpakstan, Vesti Karakalpakstana, Karakalpakstan Jasları,
Amu Tanı vb.dir. Bu gazeteler millî gazeteler olup ülke genelinde dağıtımı
yapılmaktadır. Bu ulusal gazetelerin yanında yirmiden fazla da yerel gazete vardır.
994
992
Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 505.
993
Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 367.
994
Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 505–506.
Dostları ilə paylaş: |